سارا مژدهی، شهروندخبرنگار، تهران
سقاخانهها یکی از بناهای قدیمی و نوستالژیک در شهرهای مختلف ایران هستند. جایی که در آن آب رایگان در اختیار رهگذران تشنه قرار میگیرد و از نظر شیعیان از حرمت خاصی برخوردار است. در شهر تهران هم، هنوز بنای چند سقاخانه پابرجاست؛ مثل سقاخانه «آیینه طهران» در خیابان ظهیرالدوله که یکی از قدیمیترین خیابانهای تهران است.
***
یک پنجره قدیمی فولادی با شیشههای رنگی که جایی برای بستن دخیل و نذر و نیاز است و دو جا برای روشن کردن شمع و دو شیر آب، مجموع بنای سقاخانه آیینه طهران را تشکیل داده است. کاشیکاریهای قدیمی منقش به دعا و نام ائمه شیعیان و آیینهکاریهایی که نام سقاخانه از آن گرفته شده است، توی چشم میزند. سقاخانه درست وسط ملک دو مغازه قرار گرفته است. اینجا خیابان ظهیرالاسلام است، یکی از قدیمیترین خیابانهای جنوب تهران.
سقاخانهها از سالیان دور برای در اختیار قرار دادن آب بین رهگذران ساخته شدهاند و بعد از آن، این اماکن به مکانهایی متبرک تبدیل شدهاند که در آن شمع روشن میکنند و محل نذر و نیاز و دعا است.
«فرزاد»، پژوهشگر مسائل اجتماعی که درباره رابطه فرهنگ و اماکن تاریخی تحقیق میکند، میگوید: «سیراب کردن در میان شیعیان یک فرهنگ مقدس است که از واقعه کربلا گرفته شده است. به همین دلیل در طول زمان این مراکز به مکانهای مقدس تبدیل شدند.» طبق روایت شیعه در واقعه کربلا سپاهیان دشمن آب را به روی سپاه حسین، امام سوم شیعیان بستهاند و آنها با لب تشنه جنگیده و به «شهادت» رسیدهاند.
سقاخانه آیینه طهران حالا به خاطر شیوع ویروس کرونا آب ندارد. اما سمیه از اهالی محله میگوید که قبلا مردم از این آب استفاده میکردند، زیر لب دعا میخواندند و نذر و نیازشان را به زبان میآورند: «یک جوری معتقد بودند این آب متبرک است و حاجت آنها را روا میکند.»
فرزاد حرف او را تایید میکند و میگوید: «در حقیقت سقاخانه نوعی نذر آب بوده و در فرهنگ شیعیه همیشه نذری متبرک است و حاجت میدهد.»
او میگوید: «بعضی از این سقاخانهها، موقتی بودند و فقط در ایام محرم دایر میشدند و بعضی دیگر که معمولا نام خیّر و بانی آن در یک گوشه از سقاخانه نوشته میشد، سقاخانههای دائمی بودند. ساخت اولیه آن یک منبع یا یک ظرف پر از آب و چند کاسه طلایی کوچک با حکاکی نام ائمه داخل آنها بود که با زنجیر به منبع وصل شده و همه مردم از آن به نیت شفا آب میخوردند.»
سمیه میگوید تا همین یکی دو دهه پیش هم که خبری از کرونا نبود؛ خیلیها با همان لیوانها و کاسههای سقاخانه آب میخوردند. مکث کوتاهی میکند و میگوید: «البته فکر کنم در ۱۵، ۲۰ سال گذشته فرهنگ عمومی تغییر زیادی کرد و بسیاری حتی اگر از این اماکن آب میخوردند با لیوانهای شخصی آب برمیداشتند.» او معتقد است سقاخانهها یادگاریهای تاریخی هستند که حالا عمرشان سر آمده است و آنچه باقی مانده، شکل قدیم نیست: «سقاخانههای زیادی از بین رفتند. تعدادی هم که ماندهاند، بهعنوان یادگاری ماندهاند. شکل کارشان فرق کرده است.»
فرزاد معتقد است که سقاخانهها هم مثل همه پدیدههای دیگر، در گذر زمان بهکلی متحول شدند؛ یا بانی سقاخانه از محلهها میرفته و یا فوت میشده و دیگر رسیدگی به سقاخانه صورت نمیگرفته و چون اغلب کنار ملکهای شخصی بودند؛ در آپارتمانسازیها و تغییرات شکل شهرهای بزرگ در دو دهه اخیر معمولا از بین رفتند. تعدادی هم که ماندند توی ملک وقفی بودند.»
سمیه میگوید اما سقاخانه «آیینه طهران» تا قبل از شیوع ویروس کرونا بین اهالی محله رونق داشته است؛ البته تاکید میکند که بیشتر قدیمیهای محله برای روشن کردن شمع و گرفتن حاجت آنجا میرفتند؛ نه برای آب خوردن. حالا شیوع کرونا و ترس مردم از واگیردار بودن این بیماری باعث شده کسی برای دعا و روشن کردن شمع هم به این مکان نزدیک نشود: «تاسوعا و عاشورا که غلغله میشود؛ همه میآیند و برای شام غریبان اینجا شمع روشن میکنند، اما روزهای عادی هم بیرمق نبود. همیشه کسی شمعی روشن کرده بود. حالا اما همه از مریضی میترسند.»
فضای بیرونی کانون فرهنگی امام حسن، در محله دیباجی تهران هم به شکل سقاخانه ساخته شده است. جایی برای روشن کردن شمع و برداشتن آب تعبیه شده است. ساختمان تقریبا نوساز و شیک است و با بناهای قدیمی سقاخانهها فرق دارد. انگار یک سقاخانه مدرن است.
«منصوره» که معماری میخواند و بیشتر روی بناهای تاریخی و قدیمی مطالعه میکند، میگوید: «در معماری سنتی ایرانی سقاخانهها فضاهای کوچکی بودند که فقط برای برداشتن آب داخل دیوارهایی در گذرگاههای شهری تعبیه شده بودند و این دیوارها بستگی به نوع معماری روز تزیین شده بودند. مثلا کاشیکاری شده بودند یا کندهکاری روی فلز داشتند؛ ولی به مرور زمان سقاخانهها بزرگتر شدند و ادعیهها و شمایل امامان شیعه به تزیینات آنها اضافه شده است.»
او میگوید یکی از زیباترین سقاخانههایی را که تابهحال دیده، «سقاخانه ابوالفضل» در شهر اردبیل است که کنار بقعه «شیخ صفیالدین اردبیلی» قرار دارد: «این سقاخانه که گفته میشود در زمان قاجار ساخته شده، ترکیب زیبایی از معماری ایرانی و اسلامی را در خود جای داده و یکی از مهمترین مکانهای تاریخی و مذهبی برای مردم اردبیل به شمار میآید. تمام مراسم مذهبی روزهای محرم در کنار این مکان آغاز میشود و برای ساکنان اردبیل این مکان از مقدسترین جاهاست.» او البته حدس میزند که سقاخانه باصفای ابوالفضل هم دیگر حال و هوای گذشته را نداشته باشد: «شیوع ویروس کرونا حتما شکوه آن سقاخانه را هم گرفته است.»
مطالب مرتبط:
میدان حسنآباد دیگر رنگ شاد ندارد
داستان ساخت و سانسور اولین نماد تهران؛ سردر باغ ملی کجا است
ساعتی در عمارت فرهنگ و غذا؛ از روزنامهنگاری و رماننویسی تا کافهداری
بازارچه شاپور؛ حال و هوای نوستالژی
یک عمارت قدیمی برای کارهای فرهنگی؛ حوض نقاشی در قلب تهران
با همین آبجو بدون الکل سر میکنیم؛ کافهای در تهران در محل کارخانه سابق آبجوسازی
تاریخپژوهی با قیمهپلوی تهرانی و آبدوغخیار؛ ساعتی در کافه حسین دهباشی
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر