مردمی که بیشتر می‌خوانند و کمتر می‌فهمند

بخش اول
محمد تنگستانی

صنعت نشر کتاب‌های فارسی برای ایرانیان به سه دسته ناشران دولتی، خصوصی و مستقل تقسیم می‌شود. میانگین سرانه مطالعه کتاب‌های چاپ شده در ایران بنا به آمار منتشر شده در رسانه‌های دولتی بین دو تا سه دقیقه است. پایین بودن سرانه کتاب در ایران عوامل متعددی دارد. یکی از کارشناسان فعال در حوزه صنعت نشر که نخواست نام او در این گزارش عنوان شود در گفت‌وگو با ایران‌وایر نسبت به پایین بودن سرانه کتاب می‌گوید: « در صنعت نشر چند مشکل عمده وجود دارد. یکی از مشکلات ما در ایران، سیاست در آموزش است به این معنی که سیاست آموزشی در دوران تحصیل «تکلیف محور» است. سیاست تکلیف‌ محور از قبل انقلاب تا کنون همین بوده است. خانواده فقط به دنبال این است که فرزند‌ش کتاب‌های مدرسه را مطالعه کرده باشد و درس‌های مدرسه را نوشته باشد. ما علاقه به مطالعه را در سیستم آموزشی از کودکی به بچه‌ها آموزش نمی‌دهیم. برای همین بعد از امتحان آخر سال بچه‌ها کتاب‌‌ها را یا بادبادک می‌کنند یا مثل توپ فوتبال زیر آن می‌زنند و رابطه خوبی با کتاب ندارند. در آموزش عالی ما مشکل مدرک محوری داریم. به همین دلیل تعداد افراد باسواد کشور از لحاظ دارا بودن مدرک تحصیلی بیشتر شده است اما به همان میزان، فردی که مطالعه آزاد داشته باشد نداریم. به باور من پایین بودن شمارگان کتاب‌های غیردرسی را باید در مشکلات و ضعف‌های آموزشی دنبال کرد.»
در ایران بنا به گفته این کارشناس و آگاه از صنعت چاپ، سیستم آموزشی در مدارس ضعیف است و تکلیف محور اما فروش کتاب‌های آموزشی و غیر درسی در حوزه ادبیات کودک در یک دهه گذشته چشم‌گیر بوده است. به باور من کارشناسان در حوزه چاپ به دلیل محوریت تفکرات کلاسیک و وابستگی به دولت برای صدور مجوز انتشار کتاب، فعل بودن جامعه مدنی و آموزش خودکار خانواده‌های فعال در حوزه تربیت کودک را نادیده گرفته‌اند. مثالی می‌آورم، بعد از درگذشت «توران میر‌هادی» استاد ادبیات کودک، نویسنده و متخصص آموزش و پرورش که بیش از ۶۰ سال در حوزه فرهنگ و ادبیات کودکان فعالیت کرده بود  دانش‌آموزان مدرسه‌ای در منطقه یک تهران با امضاء نامه‌ای از شهردار آن منطقه درخواست  کردند میدانی نزدیک دبستانشان، را به نام «میدان توران» نامگذاری کند.

در مورد توران میرهادی بیشتر بخوانید

اگر مسئولین در ایران به نویسندگان و پژهشگران مستقل اهمیت می‌دادند قاعدتا این وظیفه وزارت آموزش و پروش، وزارت ارشاد و یا مسئولین شهری بود اما خانواده‌های دانش‌آموزان آن دبستان دست به این ابتکار زدند. این درخواست و ابتکار را می‌توان آموزش غیردولتی و شهروندی به موازات سیستم آموزشی کودکان دانست. جامعه مدنی و خانواده‌ها در یک دهه گذشته در راستای تربیت کودکان‌شان مستقل از سیستم آموزشی فعالیت‌هایی داشته‌اند. درست است که حرکت فرهنگی و خودجوش یک مدرسه را نمی‌توان به یک جامعه تعمیم داد اما این مدرسه و آن دانش‌آموزان بخشی از  همان جامعه هستند و نباید نادیده گرفته شوند.
به باور من علاوه بر نکاتی که این فرد آگاه به صنعت چاپ و بازار کتاب در ایران بیان می‌کند عدم اعتماد مخاطب به دلیل  سانسور کتاب‌ها پیش از انتشار و تغییر وضعیت مطالعه در جهان از روش سنتی( کتاب‌های چاپ شده)  به مدرن( کتاب‌های الکترونیک و شبکه‌های اجتماعی) که ناشران دولتی(ناشران خصوصی) به آن تا کنون آن‌گونه که باید اهمیت نداده‌اند، از جمله علت‌های پایین بودن سرانه مطالعه در ایران است. 
در ایران ناشران دولتی( ناشران خصوصی) به دلیل عدم وجود اعتماد به جامعه و عدم نیاز جامعه به کتاب‌‌های الکترونیک در این حوزه، یعنی انتشار ای‌بوک و pdf همچنان به دنبال انتشار کتاب به صورت سنتی ( چاپ) هستند.
این کارشناس صنعت نشر در خصوص گسترش کتاب‌‌های الکترونیک  در بازار ایران می‌گوید: « اینکه مخاطب به سمت مطالعه در شبکه‌های اجتماعی و نهایتا کتاب‌های الکترونیک رفته است موضوعی جهانی‌ است. «نیکولاس کار» در کتاب «کم‌عمق‌ها» به روشنی این موضوع رو واکاوی می‌کند و می‌گوید بعد از انقلاب در صنعت چاپ ما با انقلاب دجیتال روبه‌رو شدیم و وارد عصری جدید. این عصر جدید یعنی فوران اطلاعات و فوران اطلاعات یعنی مردم بیشتر می‌خوانند اما کمتر می‌فهمند. نویسنده این کتاب در جایی می‌گوید، تا پیش از انقلاب دیجیتال بین واژگان قواصی می‌کردم اما اکنون سوار بر جت‌اسکی به روی سطح می‌رانم. در تمام دنیا، آدمی از مطالعه عمیق به سطح رسیده‌ است و فقط مخصوص ایران نیست. در هیچ‌کجای جهان دیگر رمان‌هایی مانند «جنگ و صلح» مشتری ندارد و مخاطب به سمت داستان‌های مینیمال می‌رود. اما در خارج از ایران  ناشران از این فرصت به نفع صنعت نشر استفاده کرده‌اند و با کارهایی مخاطب را به سوی کتاب‌های الکترونیک و ای‌بوک هدایت کرده‌اند. اما ناشران ایرانی روحیه محافظه‌کاری دارند و معمولا با نوگرایی دیرکنار می‌آیند بنابراین روحیه خوشی نسبت به ای‌بوک و کتاب‌های الکترونیک و فضای مجازی نشان نداده‌اند. البته این را هم باید در نظر گرفت که مراعات حقوق مولف بنا به رعایت قانون  «حقوق مولفان» وقتی در مورد کتاب‌‌های چاپ شده دشوار است، ناشر تردید می‌کند و می‌گوید در فضای مجازی و جایی بی‌دروپیکر چگونه حق مولف و خودم را حفظ کنم. این دو مورد از عمده موانع گستردگی کتاب‌‌های الکترونیک در جامعه بود اما خوب بالاخره شرکت‌هایی وارد این میدان شده‌اند و مشغول  ارائه کتاب‌‌های الکترونیک هستند. به موازات این شرکت‌ها من آمار دقیقی دارم که شرکت‌هایی شروع به تولید و عرضه کتاب‌های صوتی کرده‌اند و خیلی هم خوب از محصولات آنها استقبال شده است. کتاب‌هایی هستند که نسخه چاپی آنها فروش کمی داشته‌اند اما نسخه صوتی آنها فروش بیشتر و چشم‌گیری داشته است. البته کتاب‌های صوتی و ای‌بوک متاسفانه هنوز در آمار شمارگان صنعت نشر در ایران به حساب نمی‌آیند. 

در مورد انتشار کتاب‌های صوتی در ایران بیشتر بخوانید

 از شصت‌ونهمین نمایشگاه کتاب فرانکفورت بیشتر بخوانید: 
ناشران مستقل ایرانی، ناشران خنثی ایرانی
 ناشران مستقل مبارزه‌ای در ویترین‌سازی با ناشران دولتی ندارند