عبدو برزگر، شهروندخبرنگار، خوزستان
هورالعظیم که بیآب میشود، گاومیش هم میمیرد، گاومیشها به طور طبیعی، طاقت گرما و بیآبی ندارند. وقتی گاومیش میمیرد، روستایی حاشیه هور هم انگیزهای برای ادامه حیات ندارد.
به همین دلیل بود که قاسم، هفته گذشته با مرگ موش اقدام به خودکشی کرد، چهل و هشت ساعت بعد از آنکه سه گاومیش او از تشنگی تلف شده بودند. همان گوشه طویله که از خیزران ساخته شده بود.
***
قاسم شصت و دو ساله را به سرعت به بیمارستان سوسنگرد رساندند. با اینکه نمرد، اما از آن روز که جنازه گاومیشها را انداخت پشت وانت اجارهای تا ببرد، برای چال کردن، دیگر یک کلمه هم با کسی حرف نزده است. فقط خیره میشود به سقف و چشمهای بیفروغ خود را میدوزد به تیرچههای کپر.
قاسم هم مثل بقیه همسایههایش، در حاشیه جاده باکری، نرسیده به شهر رفیع، هفت گاومیش شیری داشت. وقتی گاومیشها را خرید، هنوز اهل نبودند. بد قلقی میکردند. قاسم آنها را به دندان گرفت. تمام قوت خانواده ۹ نفره او به شیر این گاوها وصل بود. هر کدام از گاومیشها اگر خوب علوفه خورده و تنی به آب زده بودند، روزانه بین ۱۰ و یا حتی تا ۱۲ کیلو شیر میدادند. شیرشان دو برابر شیر گاو قیمت داشت. تابستان هم که میشد، قاسم با شیر گاومیشها، توی شش جفت مَشکی که از پوست بز دوخته شده بودند، دوغ محلی با موسیر و کرفس کوهی درست میکرد و کره عمل آمده با دوغ را هم جدا میفروخت.
گاومیشهای قاسم، کم شدن سهمیه علوفه را تاب آورده بودند، اما بیآبی و گرما گاومیش را مجنون میکند. از سه ماه پیش پوست تنشان پوسته پوسته شد و جابهجا ریخت. بعد هم جای پوستهها تاول زد. شبها از درد ماغ میکشیدند و تا صبح نمیخوابیدند و هر چه آنها بیتابتر میشدند، جگر قاسم هم زیر و بالا میشد.
این روایت فقط قصه تلخ زندگی اینروزهای قاسم نیست، خوزستانیهای زیادی حالا با قاسم همدردند. حیات گاومیشهای خوزستان در خطر جدی است.
در سرشماری گاومیشهای ایران، که سال ۱۳۸۸ انجام شد، بیش از ۴۵۹ هزار راس گاومیش در سراسر ایران به ثبت رسیدند. از این تعداد، چیزی نزدیک به صد هزار گاومیش در خوزستان زیست میکنند.
روش نگهداری گاومیشها که توسط عشایر حوالی تالابها نگهداری میشوند، ابتدایی و سنتی است و البته این شیوه دامداری، به خوزستان محدود نمیشود.
زیستگاه این گونه جانوری در خوزستان، عمدتا اطراف تالاب شادگان در شهرستان شادگان، تالاب هورالعظیم در شهرستانهای هویزه، دشت آزادگان، شهر رفیع و روستاهای اطراف، تالاب بامدژ شوش و تالابهای میانگران و بندون در ایذه، قرار دارند.
گاومیش برای یک گاومیشدار، نه یک حیوان خانگی یا پدیده تزیینی، بلکه محل تامین منبع زندگی و حیات خانواده است.
هر کدام از گاومیشهای قاسم، دستکم بین پنجاه تا صد میلیون تومان ارزش داشتهاند و با مرگ سه گاومیش، او چیزی نزدیک به سیصد میلیون از سرمایه زندگی خود را باخته است. از دست دادن سرمایهای که به دلیل بیکفایتی در مدیریت آب استان رخ داده است.
رویای بسیاری از عشایر اطراف هورالعظیم و سایر تالابهای خوزستان، همزمان با گسترش پدیده خشکسالی و کم شدن حقابه آب تالابها، این روزها به انتها رسیده، کسی نمیداند چند مرد سرپرست خانوار، بعد از مرگ گاومیشهایش، قصد خودکشی کرده و پیکر بیجانش را گوشه طویله، نیمه جان پیدا کردهاند.
«عباس آلمهدی»، کارشناس امور دام ساکن حمیدیه به ایرانوایر میگوید: «اگر فکری برای معضل گاومیشهای آبی خوزستان نکنیم، به زودی شاهد حذف تدریجی این گونه جانوری ارزشمند خواهیم بود.»
او توضیح میدهد که روستاییان اطراف هورالعظیم در شرایط بسیار دشواری هستند: «هفته گذشته به رفیع رفته بودم برای رسیدگی به وضعیت یک دامداری، آنجا دیدم که زندگی عشایر بین رودخانه نیسان و هور، آسیب زیادی دیده. محلیها میگفتند آن اولهای کم آبی، گاومیشها تن میدادند به آب باریکهای که از رودخانه نیسان میآمد. نیسان که خشک شد، دامها مسیر طولانی تا شط را به خودشان هموار میکردند تا شاید با آب شط، عطش خودشان را فرو بنشانند؛ اما هورالعظیم هم دیگر آب نداشت. اغلب دامهای منطقه یا مردهاند یا به بیماریهای پوستی و گوارشی سختی مبتلا شده و به شدت لاغر و نحیفاند.»
بیآبی در مرحله اول، منجر به ایجاد مشکلات پوستی و تنفسی گاومیش میشود. لاغری و بیاشتهایی حیوان را درگیر میکند و بعد از آن ابتلا به بیماریهای متعددی همچون پنومونی، ال.اس.دی، کوکسیدیوز و گرمازدگی دام که منتهی به مرگ دام شده و منشاء آن، بیآبیهای مکرر است.
آلمهدی با مقایسه گاومیشداری در ایتالیا با ایران میگوید آنها با صد هزار گاومیش و با بهرهگیری از روش صنعتی، پنیر موزارلا را در جهان به شهرت رسانده و به تولید انبوه رسیدهاند، اما در ایران چیزی نزدیک به پنج برابر ایتالیا، گاومیش وجود دارد که به روش سنتی نگهداری میشوند و با تصمیم اشتباه یک مدیر در بخش آب، در خطر مرگومیر ناشی از خشکسالی قرار میگیرند.
«مینا باوی» که همسرش کارمند شهرداری سوسنگرد است، میگوید از همسرش شنیده که هفته گذشته و در دو نوبت، صاحب دو گاومیش تشنه، در اعتراض به بیآبی و احتمال هلاک دامها، گاوهایشان را با خودشان به ساختمان اداره آب و فاضلاب این شهر برده و در راهروها رها کردهاند.
مینا، شیر گاومیش را از دامداران محلی میخرد. با اینکه شیر گاومیش گرانتر است، اما به لحاظ غذایی بسیار مغزی و ارزشمند است. گر چه مینا این اواخر با مراجعه به دامداران محلی، از آنها پاسخ رد میشنود؛ زیرا گرمازدگی باعث شده که میزان شیردهی گاومیشها به طور قابل توجهی کاهش یابد.
«من سالها بود که صبح به صبح به یکی از دامدارها سفارش شیر میدادم و شب، همسرم از مسیر اداره، شیر گاومیش را تحویل میگرفت. با شیر گاومیش ماست و محصولات لبنی خانگی درست میکردم. اما این اواخر آنها میگویند شیر نداریم. گاومیشدار درددل میکرد که میزان شیردهی هر گاو از ده کیلو، به زیر سه کیلو رسیده. طبیعی است وقتی دامها مدام بیحال و وارفته گوشه طویله افتاده باشند، هر چهقدر هم که با سطل آب، تن و بدنشان را مرطوب کنی، کافی نیست.»
گاومیشهای ایران برای سه منظور پرورش داده میشوند؛ تولید شیر، تولید گوشت و نیروی کار برای حمل بار یا شخم زدن زمینهای کشاورزی.
در مناطق روستایی از همه محصولات گاومیش استفاده میشود، حتی از کود گاومیش برای تامین سوخت.
خوزستان رتبه نخست پرورش گاومیش در ایران را دارد. چیزی نزدیک به ۴۰ درصد از قریب به ۵۰۰ هزار راس گاومیش ایران، در خوزستان زندگی میکنند. دام کم توقعی که فقط در حاشیه آب شیرین زنده میماند.
گاومیش غالبا باید در ساعتهای گرم روز در آب غوطهور شود. این حیوان به لحاظ فیزیولوژی نسبت به گرمای شدید و نور مستقیم آفتاب حساسیت دارد و به همین دلیل هم علاقه او به آب تنی در گودالهای آب و رودخانه، نقشی حیاتی در ادامه زندگیاش دارد.
این دام برای حفظ و تعادل دمای بدن، فرار از حیوانات موذی و پرهیز از بیماریهای پوستی در آب غوطهور میشود. در غیر این صورت، تغییرات دما و گرمای خورشید میتواند منجر به مرگش شود.
عباس آلمهدی، کارشناس امور دام به ایران وایر میگوید گاومیش، یک دام نیمه آبزی است. حیوانی که تمام وقتش را در کنار تالاب میگذراند و البته مشکلاتش در فصل خشکسالی، به آب محدود نمیشود:
«یکی دیگر از مشکلات گاومیشدارها، تامین علوفه و غذای دام است. گاومیش دامی پرخور است و معده وسیعی دارد. او بیش از یک گاو معمولی به تغذیه نیاز دارد، اما اخیرا سهمیه دولتی خرید علوفه و دانههای خوراک دامی، در بسیاری نقاط استان یا قطع شده، یا به شدت کاهش یافته و سهمیه علوفه که تحویل دامدار سنتی میشود، کفاف سیر کردن حیوان را نمیکند. طبیعتا موضوع علوفه به گاومیشدارانی که گاومیش گوشتی پرورش میدهند، آسیب جبرانناپذیری وارد میکند. سال گذشته چیزی نزدیک به سه و نیم تن گوشت گاومیش در استان تولید شد اما تصور نمیکنم امسال اصلا تولید گوشت گاومیش حتی در حداقل میزان داشته باشیم.»
آماری از گاومیشهای تلفشده این روزها در دست نیست؛ اما گفته میشود حیات بیش از پنج هزار راس گاومیش، در خطر جدی است. عباس آلمهدی معتقد است نسل گاومیشهای خوزستان که در خطرند، از گونههای خالص و بسیار ارزشمند حیات وحش است:
«گاومیشهای خوزستان به علت شیوه نگهداری سنتی و محدود، از ناخالصی دور نگه داشته شده و اختلال نژادی ندارند، به این دلیل هم از گونه بسیار خالص و گرانبهایی هستند که باید نجاتشان داد. تنها راه ممکن هم، تامین حقابه تالابها است. اگر آب وارد تالابها نشود، نه تنها شاهد مرگ گسترده این گونه جانوری و فقر فزاینده روستاییان و بیکاری گروه قابل توجهی از عشایر کنار تالابها خواهیم بود، بلکه سایر گونههای جانوری منطقه نیز در خطر انقراض قرار میگیرند.»
اما دستیابی به آنچه آلمهدی میگوید ساده نیست، چون این روزها کمتر از یکپنجم هورالعظیم آب دارد و این تالاب، برای برگشتن به روزهای عادیاش، ۲۵۰ میلیون متر مکعب، حقابه آب ورودی میخواهد.
گاومیشها دارند میمیرند و بخش زیادی از اقتصاد مردم ناحیه سید بایر حمیدیه، روستاهای اطراف هویزه، سوسنگرد، شادگان، بستان، چزابه، حاشیهنشینان کرخه و هورالعظیم به نفسهای گاومیشها گره خورده است. سوال اینجاست که آیا هورالعظیم و کرخه که از زخمهای جنگ ایران و عراق جان به در بردند، این روزها از زخم کاری بیآبی و سوء مدیریتهای اقلیمی هم زنده خواهند ماند؟
مطالب مرتبط:
هفتاد درصد تالاب هورالعظیم خشک شده است
نفت به جای هور؛ مرثیهای برای خشک شدن هورالعظیم
تجمع فعالان محیطزیست در خوزستان در پی خشک شدن تالاب هورالعظیم
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر