«اسفندیار باتمانقلیچ»، بنیانگذار «فروم ایران و اروپا»، روز هشتم ژوئن ۲۰۲۰ در توییتی مدعی شد: «اقتصاد ایران به اقتصاد تولیدی تبدیل شده است.»
او این ادعا را در پی این مطلب مطرح کرد که از ۵۰ میلیارد دلار ارزش کل صادرات سال گذشته ایران، حدود ۸۰ درصد صادرات غیرنفتی بوده و نیمی از این صادرات غیرنفتی را کالاهای تولید صنعتی تشکیل داده است.
آیا اقتصاد ایران به اقتصاد تولیدی تبدیل شده است؟ «ایرانوایر» در این گزارش میکوشد با بررسی واقعیتهای موجود، صحت این ادعا را مورد سنجش قرار دهد.
اقتصاد ایران و نقش تولید در آن
آیا اقتصاد ایران به اقتصاد تولیدی تبدیل شده است؟ برای پاسخ به این پرسش، ابتدا باید به ویژگیهای یک اقتصاد تولیدی اشارهای کرد. اقتصاد تولیدی، اقتصادی مبتنی بر تولید است. تولید یا ساخت به فرآیندی اطلاق میشود که طی آن، با به کارگیری نیروی کار، ماشینآلات، ابزار یا فرایندهای شیمیایی، فرآوردهها و محصولاتی ساخته شوند که یا به مصرف میرسند یا برای ساخت دیگر محصولات به کار گرفته میشوند.
از این رو، تولید یا ساخت بیش از هر بخشی، در حوزه صنعت بروز و ظهور مییابد و بدین ترتیب، اقتصاد تولیدی، اقتصادی است که در آن بخش صنعت سهم عمده و بزرگی از کل اقتصاد را داشته باشد.
«بانک جهانی» در تعریفی اجمالی، اقتصاد ایران را اینگونه توصیف میکند: «اقتصاد ایران با بخشهای هیدروکربن، کشاورزی و خدمات شناخته میشود که دولت در حوزههای تولید و خدمات مالی آن حضور چشمگیری دارد.»
وابستگی اقتصاد ایران به بخش نفت و تکمحصولی بودن آن، واقعیت غیرقابل کتمانی است؛ تا آنجا که در سالهای اخیر، حتی «علی خامنهای»، رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز با اعتراف به وجود چنین مشکلی، از لزوم اصلاح ساختار اقتصاد ایران و کاهش تدریجی وابستگی به نفت بسیار سخن گفته است.
برای بررسی تغییر ساختار اقتصاد ایران و حرکت آن به سمت اقتصادی تولیدی، بهترین معیار، سنجش سهم ارزش افزوده صنعت از کل اقتصاد ایران است.
آخرین گزارش مرکز آمار ایران از تغییرات ارزش افزوده بخشهای مختلف اقتصاد کشور نشان میدهد که در سالهای ۱۳۹۰تا ۱۳۹۸، سهم «گروه صنعت» از اقتصاد ایران بین حداقل ۳۵.۷ درصد تا حداکثر ۵۰.۶ درصد در نوسان بوده است.
گروه صنعت در برگیرنده ارزش افزوده رشته فعالیتهای متعددی است که رشته فعالیتهای معدن، استخراج نفت و گاز طبیعی، سایر معادن، صنعت، تامین آب، برق و گاز طبیعی و ساختمان از آن جملهاند.
سهم ارزش افزوده گروه صنعت از تولید ناخالص داخلی به روایت مرکز آمار ایران
منبع: مرکز آمار ایران
نوسان عمده این گروه را باید به تغییرات رشته فعالیت استخراج نفت و گاز طبیعی نسبت داد که طی سالهایی در همین دوره زمانی، با اعمال تحریمها علیه اقتصاد ایران، با کاهش شدید ارزش افزوده همراه بوده و در سالهایی با امضای توافق «برجام» و بازگشت موقت این بخش به مدار اقتصاد کشور، دوران خوشی را سپری کرده است.
اما در همین گزارش مرکز آمار ایران، ارزش افزوده رشته فعالیت صنعت نیز به تفکیک ارایه شده است. سهم ارزش افزوده رشته فعالیت صنعت در دوره زمانی ۱۳۹۰ تا سال ۱۳۹۸ از کف ۱۵.۱درصدی در سال ۱۳۹۰ تا سقف ۱۷.۵ درصدی در سال ۱۳۹۸ در نوسان بوده است.
رشته فعالیت صنعت به طور مستقیم با تولیدی بودن اقتصاد در ارتباط است. سهم صنعت از اقتصاد ایران در این دوره با فراز و نشیب همراه بوده و روند ثابتی را طی نکرده است.
میانگین سهم ارزش افزوده بخش صنعت از کل تولید ناخالص داخلی ایران در این دوره ۱۵.۹۵ درصد بوده است.
سهم ارزش افزوده رشته فعالیت صنعت از تولید ناخالص داخلی به روایت مرکز آمار ایران
منبع: مرکز آمار ایران
گزارش بانک جهانی از تغییرات سهم ارزش افزوده بخش تولید صنعتی ایران از کل تولید ناخالص داخلی در بازه زمانی۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ میلادی نشان میدهد که این سهم در یک کانال نوسانی محدود، از کف ۱۲.۲ درصدی در سال ۲۰۱۱ تا سقف ۱۴.۴ درصدی در سال ۲۰۱۲ در نوسان بوده است.
بر اساس آمار بانک جهانی، میانگین سهم ارزش افزوده بخش صنعت از تولید ناخالص داخلی در دوره ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ میلادی، به ۱۲.۹ درصد رسیده بود.
سهم ارزش افزوده صنعت از تولید ناخالص داخلی ایران به روایت بانک جهانی
منبع: بانک جهانی
گزارش بانک جهانی از نوسان ارزش افزوده این بخش در همین دوره زمانی بر مبنای ارزش جاری دلار نیز از روند مداوم و رو به رشد ارزش افزوده این بخش خبر نمیدهد. ارزش افزوده بخش صنعتی در سالهایی کاهش و در سالهایی با افزایش همراه بوده که به نظر میرسد بیش از هر چیز، حاصل عملکرد بخش نفت تحت تاثیر تحریمها بوده است.
اسفندیار باتمانقلیچ در توییت خود از زاویه افزایش سهم صادرات تولید صنعتی از کل صادرات غیرنفتی به این جمعبندی رسیده که اقتصاد ایران به سمت اقتصادی تولیدی در حال حرکت است.
از همین زاویه، نگاهی به تغییرات ارزش صادرات تولید صنعتی ایران و سهم آن از کل صادرات غیرنفتی میتواند صحت و درستی آن نتیجهگیری را محک بزند.
آیا سهم صادرات تولیدی صنعتی از کل صادرات غیرنفتی ایران افزایش داشته است؟
آمار بانک جهانی از درصد و سهم صادرات تولیدات صنعتی از تجارت خارجی ایران نشان میدهد در یک دهه گذشته، این روند ثابت نبوده و در روند متغیر خود، در سالهایی افت داشته اما در سالهایی دیگر با خیز همراه بوده است.
بر پایه گزارش بانک جهانی، بیشترین سهم صادرات تولیدات صنعتی از کل تجارت خارجی ایران با سهم ۲۱.۷ درصدی، به سال ۲۰۱۶ مربوط بود و کمترین آن با ۱۲.۱ درصد سهم از کل تجارت خارجی، به سال ۲۰۱۱ باز میگشت.
البته بانک جهانی آماری برای سالهای ۲۰۱۲ و ۲۰۱۵ ارایه نکرده است. با این حال و با احتساب دادههای آماری در دسترس، میانگین سهم صادرات تولیدات صنعتی از کل تجارت خارجی ایران در دوره زمانی ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ به ۱۸.۳ درصد میرسید.
سهم صادرات صنعتی از کل تجارت خارجی ایران به روایت بانک جهانی
منبع: بانک جهانی
اما گزارشهای «سازمان توسعه تجارت ایران» از صادرات غیرنفتی کشور در دوره زمانی ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ نشان میدهد که سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی ایران روند ثابتی نداشته و با این که در سالهایی با نوساناتی همراه بوده اما در نهایت این سهم از ۳۵.۴ درصد در سال ۱۳۹۰ به ۵۰ درصد در سال ۱۳۹۷ افزایش یافته است.
سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی ایران به روایت سازمان توسعه تجارت ایران
منبع: مرکز آمار ایران
سازمان توسعه تجارت ایران هنوز گزارش کامل و جزیی تجارت خارجی ایران در سال ۱۳۹۸ را منتشر نکرده است تا بتوان سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی این سال را محاسبه کرد.
جمعبندی
اسفندیار باتمانقلیچ، بنیانگذار فروم ایران و اروپا در توییتی با اشاره به این که در سال گذشته نیمی از صادرات غیرنفتی ایران کالاهای تولید صنعتی بوده، مدعی شده است که اقتصاد ایران به اقتصاد تولیدی تبدیل شده است.
بر اساس آخرین گزارش سازمان توسعه تجارت ایران که متناظر به عملکرد کارنامه تجارت خارجی ایران در سال ۱۳۹۷ است، سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی کشور به ۵۰ درصد رسیده است.
طبق گزارش این سازمان، میانگین سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی ایران از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷، به رقم ۴۲.۶ درصد بالغ شده است.
اما آمار بانک جهانی از سهم صادرات تولید صنعتی از کل صادرات غیرنفتی کشور در دوره ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷، با فاصله نسبتا زیادی از آمارهای سازمان توسعه تجارت قرار دارد. میانگین سهم صادرات تولید صنعتی از کل صادرات غیرنفتی ایران بر اساس آمار بانک جهانی، در این دوره زمانی در حدود ۱۸.۳ درصد بوده است.
برای اثبات این نتیجهگیری که اقتصاد ایران به اقتصاد تولیدی تبدیل شده، بهتر از بررسی سهم صادرات صنعتی از کل صادرات غیرنفتی، محاسبه تغییرات ارزش افزوده بخش صنعت و سهم آن از تولید ناخالص داخلی است.
طبق گزارشهای مرکز آمار ایران، میانگین سهم ارزش افزوده رشته فعالیت صنعت از کل تولید ناخالص داخلی در بازه زمانی ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸، ۱۵.۹۵ درصد بوده است.
میانگین سهم ارزش افزوده بخش صنعت از تولید ناخالص داخلی ایران بر اساس محاسبات بانک جهانی، کمتر از این سهم بر پایه آمارهای مرکز آمار ایران است.
بر پایه گزارشهای بانک جهانی، میانگین سهم ارزش افزوده بخش صنعت از تولید ناخالص داخلی در دوره ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ میلادی، به ۱۲.۹ درصد میرسد.
بنابراین، «ایرانوایر» به ادعای اسفندیار باتمانقلیچ، بنیانگذار فروم ایران و اروپا مبنی بر این که اقتصاد ایران به اقتصاد تولیدی تبدیل شده است، نشان «حقیقت ندارد» میدهد. ایران تا تبدیل شدن به اقتصاد تولید محور فاصله بسیار دارد. هرچند در سالهای اخیر سهم تولید در اقتصاد ایران افزایش یافته است.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روششناسی راستیآزمایی در ایرانوایر اینجا کلیک کنید.
مطالب مرتبط:
سقوط قیمت نفت در غیاب ایران؛ کار بحران اقتصادی به کجا خواهد کشید؟
تحریم کامل نفت چه بلایی سر دولت و اقتصاد ایران میآورد؟
راستیآزمایی ادعای علی خامنهای؛ تحریم سبب تغییر اقتصاد ایران به اقتصاد دانشبنیان شده است؟
۱۰ واقعیت ناگوار؛ اقتصاد ایران به روایت صندوق بینالمللی پول
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر