عباس عراقچی، معاون وزارتخارجه ایران اظهارات خود درباره اخراج افغانستانیها از ایران را به نوعی پس گرفت. او همزمان با اعلام افزایش تحریمهای آمریکا علیه جمهوری اسلامی و عدم موافقت کشورهای اروپایی با رد شدن مهلت ۶۰ روزه حسن روحانی در خصوص اجرای تعهدات بانکی و نفتی، تهدید کرده بود که اگر تحریمها اثر کند و فروش نفت ایران به صفر برسد ممکن است «از برادران و خواهران افغانستانیمان بخواهیم ایران را ترک کنند.» گفتهای که جنجال به پا کرد و حالا او از اظهارات خود عقب نشسته است.
عراقچی به تازگی در گفتوگویی دیگر با تلویزیون دولتی ایران گفته است که از اظهاراتش «سوبرداشت» شده و روی سخن او با اروپاییها بوده است که «یا باید بخشی از هزینههای اسکان مهاجران افغانستانی در ایران را بپردازد یا اجازه دهند بخشی از آنها وارد اروپا شوند.» البته تهدید قبلی عراقچی ربطی به مجوز اروپا نداشت بلکه گفته بود جمهوری اسلامی مسوولیتی در خصوص مقصد بعدی افغانستانیها ندارد. انگار که اگر تحریمها ادامه یابند و اتحادیه اروپا به خواستههای ایران پاسخ منفی دهد، مرز غرب ایران به سمت اروپا، باز میشود. از همینروی، در شبکههای اجتماعی مهاجران افغانستانی در کنار روایت سختیهای زندگی در ایران، با هشتگ «#مرز_را_باز_کنید » خواستار باز شدن مرزهای غربی ایران به سمت اروپا شدند.
ایران طبق آمار و اسناد سازمان ملل متحد پنجمین کشوری است که بیشترین پناهجو را در خود جای داده است. طبق این آمار ایران بیش از ۹۷۹هزار و ۴۰۰ پناهجو دارد. البته این آمار پناهجویانی است که هویتشان ثبت شده است. برای همین است که عراقچی و مسوولان جمهوری اسلامی آمار دیگری ارایه میدهند. عراقچی میگوید در حال حاضر بیش از سه میلیون افغانستانی در ایران هستند که «دو میلیون فرصت شغلی را اشغال کردهاند و سالانه سه تا پنج میلیارد یورو از ایران خارج میکنند.»
طی سالهای گذشته، خصوصا با افزایش بحران پناهجویان و مهاجران در اروپای غربی و شمالی، یعنی پس از سال ۲۰۱۵ که مرزها روی پناهجوها به خاطر جنگ در سوریه باز شد، ایران از کمکهای ویژهای برای ساماندهی پناهجویان افغانستان بهره برد. از همان زمان و رویارویی کشورهای اروپایی با معضل نبود ساماندهی مشخص، فقدان امکانات و نیروهای فعال، بیکاری و معضلات اقتصادی دوران کاپیتالیسم و راستافراطی، باعث شد که هم محبوبیت حکمای مدافع حقوق پناهجوها کم شود و هم احزاب دستراستی با شعارهایی علیه مهاجران و پناهجوها روی کار بیایند.
البته کمکهای اتحادیه اروپا به ایران از سال ۱۹۹۷ شروع شده بود. از سال ۱۹۹۷ تاکنون به اتحادیه اروپا بیش از ۵۲ میلیون یورو برای ارایه امکانات و حقوق اولیه پناهجویان افغانستانی و مقابله با بلایای طبیعی مثل سیل و زلزله به جمهوری اسلامی کمک کرده است. در سال ۲۰۱۷ این مبلغ ۱۰ میلیون یورو محاسبه شده بود تا با نیمی از این مبلغ، کودکان پناهنده افغانستانی از نظام آموزشی در ایران بهرهمند شوند. از سوی دیگر اداره کل توسعه برای کمیسیون اروپا ایران را یکی از بهرهمندها از بسته ۲۰۰ میلیون یورویی معرفی کرده است که این اتحادیه برای کمک به کشورهای منطقه مورد توجه قرار داده است. در کنار این کمکها، آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد و کمیسیون اروپا، پلتفرمی به ایران اختصاص دادهاند تا وضعیت پناهندگان افغانستانی در ایران را به کشورهای عضو اتحادیه اروپا اطلاعرسانی کند.
در سال گذشته، یعنی سپتامبر ۲۰۱۸، فیلیپو گراندی، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل به ایران سفر کرد تا شرایط پناهجویان افغانستانی را مورد بررسی قرار دهد. ماحصل این دیدار، گزارشی بود که در سازمان ملل منتشر شد و طبق آن، رسیدگی جمهوری اسلامی به پناهندگان افغانستانی مثبت ارزیابی شده بود که نیاز به کمکهای بیشتر دارد.
گراندی بعد از دیدارهایی سه روزه گفته بود که ایران همچنان با استفاده از سیاستهای جامع خود در خصوص پناهندگان، میتواند نمونهای جهانی باشد ولی همچنان به کمکهای بیشتری نیاز دارد. در همان سال، اتحادیه اروپا مبلغ ۵ میلیون یورو برای تامین کمکهای حیاتی مثل امنیت و دسترسی به امکانات اساسی یعنی آموزش و پرورش و مراقبتهای بهداشتی برای پناهندگان افغانستانی اختصاص داد. گراندی اما در این سه روز فقط با مقامات جمهوری اسلامی دیدار داشت. در گزارش او اشارهای به کمپهای پناهجویی نشده است، همانطور که اشارهای به دیدار با پناهجویان فاقد مدارک شناسایی وجود ندارد. حتی از خدمتگیری پناهجویان در جنگ با داعش در سوریه به عنوان لشکر «فاطمیون» هم اشارهای نشده است.
در حالیکه بسیاری از پناهجویان افغانستانی که به سمت اروپا رهسپار هستند، از شرایط «ضد انسانی» در ایران گلایهمندند؛ از نگاه جامعه به آنها به عنوان شهروند درجه چندم که خطرناک هستند، نحوه برخورد پلیسهای مرزی یا نیروهای انتظامی در بازداشتگاهها که مملو از خشونت است و گزارشهای بسیاری از مرگ و میر این مهاجران زیر دست نیروهای انتظامی پیش از برگزاری دادگاه . نبود امکانات تحصیلی برابر با شهروندان ایرانی، نداشتن بیمه، استخدام آنها به عنوان کارگران ارزان در مشاغل سطح پایین و بسیاری از موارد دیگر که افغانستانیها در ایران از کودکی زندگیاش میکنند.
از سوی دیگر، در خصوص اهرمسازی آنها در «لشکر فاطمیون» هم روایتهای اندک اما مستندی وجود دارد. در نوامبر ۲۰۱۸ انستیتو مطالعات خاورمیانه اعلام کرده بود که «سپاه پاسداران همچنان از مهاجران افغانستانی برای فاطمیون سربازگیری میکند.» در این گزارش که صدای مقامات افغانستان را هم درآورده بود، به نقل از «محمدحسن حسینی» یکی از فرماندهان فاطمیون که کشته شد آمده است که شمار این لشکر بین ۱۲ تا ۱۴هزار جنگجو است. یکی از مهمترین روشهای عضوگیری برای این لشکر، ارایه خدمات و امکانات و برگههای هویتی به کسانی بود که یکی از اعضای خانوادهشان به این لشکر بپیوندد. بسیاری از آنها کشته شدند، گروه زیادی فرار کردند و بعدها سر از کشورهای دیگر درآوردند. به گفته آنها، از این لشکر در خط مقدم استفاده میشد. افرادی که آموزش نظامی اندکی دیده بودند و برای همین شمار بالایی از آنها جان دادند.
در کنار استفاده ابزاری جمهوری اسلامی از مهاجران و پناهجویان افغانستانی در جنگ سوریه، حالا عراقچی، با تهدید اتحادیه اروپا به گشودن مرزهایش و حتی بازپسگیری این اظهارات میگوید: «آوارگان در مجموع هشت میلیارد یورو برای کشورمان هزینه دارند.» او همچنین تاکید کرده است که کشورهای اروپایی باید به تعهدات خود مقابل پناهجویان متعهد باشد. در واقع جمهوری اسلامی از دهان عراقچی، نه تنها اتحادیه اروپا را با وسیله قرار دادن پناهجویان، تهدید کرده است بلکه از آنها طلب کمک مالی بیشتری دارد. به نظر میرسد جمهوری اسلامی میخواهد بخشی از کاستیهای اقتصادی خود را از طریق پناهجویان تامین کند.
عین همین اتفاق و اظهارات پیش از انتخابات محلی ترکیه در ماه مارس سال جاری بیان شد. رجبطیب اردوغان، رییسجمهوری ترکیه پیش از برگزاری انتخابات گفته بود که ترکیه از پس هزینههای اسکان پناهجویان برنمیآید و ممکن است در این امر مستاصل بماند. ترکیه کشوری است که بیشترین جمعیت پناهجویان را در خود دارد. طبق آمار سازمان ملل این جمعیت که هویتشان در این سازمان ثبت شده است بیش از سه و نیم میلیون نفر پناهجو دارد. در پی اظهارات اردوغان که بودجه مهاجرپذیریاش در توافق با اتحادیه اروپا اواخر تابستان ۲۰۱۸ بالا رفت، کمپینی ایجاد شد به اسم «کاروان امید» که با پایانی تلخ، بساطش جمع شد. در آن واقعه، بیش از هزار پناهجو در ترکیه بازداشت شدند، به کمپ مرزی شهر «وان» منتقل شده و بعد از مدتی روند دیپورت آنها آغاز شد. در یونان هم پناهجویانی که به این کمپین پیوسته بودند، سه شبانهروز پر از خشونت، کتک، گاز اشکآور و نارنجکهای صوتی را در نزدیکیها مرز شمالی این کشور با مقدونیه شمالی، از سر گذراندند.
البته پناهجویان و مهاجران یکی از ابزارهای دست حاکمان جهان هستند که در بزنگاههای سیاسی به کمک آنها میآیند. در هر انتخاباتی در اروپا یا آمریکا و حتی کانادا یکی از بحثهای اصلی و تعیینکننده نظر رایدهندگان، موضعگیری کاندیداها در خصوص پناهجویان و مهاجران است. در این کشورها که هر روز شرایط اقتصادی سختتری را تجربه میکند، بخشی از درآمد هر شخص به عنوان مالیات به اسم پناهجویان گرفته میشود. مسالهای که باعث شده است جوامع غربی با وجود فشار اقتصادی نسبت به مهاجران بدبین شود. هرچند که تفاوتهای فرهنگی و سبک زندگی عامل دیگری است. از همه مهمتر اما قدرتگیری نیروهای بنیادگرا و ترس از هجوم آنها به اروپا و بیشتر شدن اقدامات تروریستی است که البته هم توسط حاکمان تکرار میشود و هم جوامع غربی نسبت به آن حساس و خشمگین هستند.
حالا در ایران بزنگاه سیاسی دیگری پیش آمده است. آمریکا تحریمهایش را تشدید کرده است و اتحادیه اروپا هم چارهای جز همراهی تقریبی با آن ندارد. آنهم در شرایطی که جمهوری اسلامی یکی از سختترین دورههای اقتصادی و سیاسی خود را در تعامل با داخل و خارج از ایران طی میکند. از همین روی، ابزاری که تا به حال از آن استفاده نشده بود، به زبان عراقچی آمده است. در حالیکه طبق نشانهها و تصمیمات کشورهای اروپایی، نه مرزی باز خواهد شد و نه در کوتاهمدت تغییری در تصمیمات اتحادیه اروپا برای ساماندهی پناهجویان به وجود خواهد آمد.
اگرچه به گمان صحیح بسیاری، رفتار و گفتار جمهوری اسلامی در قبال پناهجویان افغانستانی «نژادپرستی» توصیف شده است اما در کنار این مهم، جمهوری اسلامی هم حالا برای جبران شکست اقتصادی و روابط دیپلماتیک به پناهجویان چنگ میزند تا بلکه در این بازی بتواند از آنها و مرزهایش به عنوان برگ تهدیدآمیز و برگ برنده استفاده کند. هرچند تنها چند روز بعد از این اظهارات، جبههگیریها از سوی افغانستان و بسیاری از شهروندان ایرانی و به صدا درآمدن مهاجران افغانستانی در ایران، عراقچی جا زد.
مطالب مرتبط:
مرزها را باز کنید؛ واکنش افغانستانیهای مقیم ایران به اظهارات عباس عراقچی
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر