دستور دادگاه درباره تحریم امریکا علیه ایران؛ چه چیزی در حال وقوع است؟

دیوان بین المللی دادگستری یا «دادگاه لاهه» که رکن اصلی قضایی سازمان ملل متحد است، در یک دستور موقت، از ایالات متحده امریکا خواست تا زمینه صدور اقلام بشردوستانه به ایران و مبادلات مالی مرتبط با آن را فراهم کند.

هجدهم اردیبهشت امسال، «دونالد ترامپ»، رییس جمهوری امریکا از توافق «برجام» خارج شد و اعلام کرد که همه تحریم های پیشین علیه ایران، به علاوه تحریم های تازه تر دوباره از سرگرفته می شوند.

ایران از امریکا به دلیل بازگرداندن تحریم های اتمی که با توافق هسته ای برجام رفع شده بودند، در اواخر تیرماه سال جاری به دادگاه لاهه شکایت کرد.  دولت «حسن روحانی» این اقدام دونالد ترامپ را خلاف «عهدنامه دوستی میان ایران و ایالات متحده» دانسته است. «پیمان مودت» میان دو کشور دو سال پس از کودتای بیست و هشتم مرداد سال 1332 بسته شده بود.

از آن جا که روند دادرسی در دادگاه لاهه بسیار زمان بر است، ایران از دادگاه خواست برای جلوگیری از ضرر و خسارات غیرقابل جبران، حکمی موقت در این باره صادر شود.

در شرایطی که دیوان در تعطیلات تابستانی بود، رییس دادگاه در نامه ای از وزیر خارجه امریکا خواست که این کشور تا زمان بررسی موضوع از سوی دیوان بین المللی دادگستری، از هرگونه اقدامی که بر رای احتمالی دادگاه و طولانی تر شدن زمان دادرسی اثر می گذارد، خودداری کند.

 امریکا این درخواست را نادیده گرفت و بخش اول تحریم های خود را علیه ایران که شامل تحریم مبادلات دلاری، ریالی، خرید و فروش طلا و فلزات گران‎بها و فروش هواپیماهای مسافربری، قطعات یدکی آن ها و خدمات بود، از روز پانزدهم مرداد اجرایی کرد.

حدود سه هفته بعد از شروع دور اول تحریم ها، یعنی روز پنجم شهریور، نوبت جلسات رسیدگی اضطراری به شکایت ایران بود. نمایندگان ایران و امریکا هر دو طی یک هفته، دیدگاه های خود را مطرح کردند.

وکیل امریکا با استناد به سخن‏رانی های مکرر آیت الله «علی خامنه ای»، رهبر جمهوری اسلامی ایران، نقش ایالات متحده را در بحران اقتصادی این کشور بی اثر دانست و جمهوری اسلامی را حکومتی یاغی در برابر قوانین و خطری برای امنیت جهانی خواند. ایران در روز آخری که فرصت دفاع شفاهی داشت، اعلام کرد که اگر گروگان‎گیری دیپلمات های امریکایی در تهران بر 53 دیپلمات ایالات متحده اثر داشت، تحریم ایران توسط این کشور جان 80 میلیون ایرانی را در خطر قرار داده است.

 پس از چهار روز تبادل اتهام و استدلال حقوقی دو کشور علیه یک‎دیگر، رییس دیوان اعلام که دستور دادگاه و حکم موقت قضات به سرعت اعلام می شود. سوم مهرماه، یعنی حدود 40 روز پیش از شروع تحریم های نفتی ایالات متحده علیه ایران، دیوان لاهه دستور موقت خود را صادر کرد. این حکم به تلاطمی مجدد میان ایران و امریکا منجر شده است.

اقلام بشردوستانه از دید دادگاه و رای قاضی امریکایی

دیوان بین المللی دادگستری در رای خود، موضوع اضطراری بودن شرایط را تایید و اعلام کرد امریکا باید سه گروه از اقلام را که قضات دادگاه آن ها را مرتبط با مسایل «بشردوستانه» می دانند، فعلا از شمول تحریم ها خارج کند.

از دید دادگاه لاهه، سه موضوع شامل دارو و تجهیزات پزشکی، مواد غذایی و اقلام کشاورزی و قطعات یدکی و خدمات فنی مورد نیاز هواپیماهای مسافربری، اقلامی هستند که تحریم آن ها از سوی امریکا جان ایرانیان را به خطر انداخته است و باید لغو شود.

پس از اعلام این حکم، رییس دیوان با نمایندگان دولت ایران و امریکا دیدار کرد تا زمان بندی تبادل لوایح کتبی برای حکم نهایی را مشخص کند که البته تاریخ آن هنوز اعلام نشده است و احتمالا زودتر از دو سال آینده نخواهد بود.

دیوان بین المللی دادگستری 15 قاضی دارد. دستور موقت دیوان درباره شکایت ایران از امریکا به اتفاق آرا، یعنی با رای تمامی قاضات دیوان گرفته شده است. حتی قاضی امریکایی هم رای داد که کشورش پیمان مودت یا عهدنامه دوستی دو کشور را نقض کرده است و باید در این مرحله، تحریم اقلام بشردوستانه علیه ایران را به هر شیوه ای که صلاح می داند، رفع کند.

قاضی «جمشید ممتاز»، حقوق‏دان ایرانی و قاضی اختصاصی ایران در دیوان بین المللی دادگستری، در جریان بررسی این پرونده استدلال کرده بود که ضروری است دیوان در دستور موقت خود، وارد موضوع فروش هواپیماهای مسافربری به ایران و موانعی که امریکا در برابر آن ایجاد کرده است هم بشود. اما سایر قضات این موضوع را به اندازه مسایل مرتبط با غذا و دارو، اضطراری تشخیص ندادند.

 قاضی ممتاز، تحریم های فرا مرزی ایالات متحده را نقض اصول بنیادین عدم مداخله در امور کشورها مطابق منشور ملل متحد خوانده بود. هرچند این موضوعات در دستور موقت دیوان بازتاب نداشته اند اما در نظر گرفتن آن ها در رای نهایی محتمل است.

قاضی «چارلز براوئر»، قاضی اختصاصی امریکا در این پرونده هم به هر سه موضوعی که دیوان آن را اقلام بشردوستانه دانسته است، بر خلاف نظر رسمی دولت امریکا رای داد. دولت ترامپ قبلا اعلام کرده بود که دارو و غذا را به دلیل بشردوستانه وارد فهرست تحریم ها نکرده است. قاضی براوئر اعتقاد داشت که  قطعات یدکی و خدمات فنی هواپیماهای مسافربری هم جزو اقلامی هستند که تحریم آن ها جان شهروندان را تهدید می کند و کشور او باید زمینه صدور این اقلام به ایران را فورا فراهم کند.

جمهوری اسلامی ایران از رای دیوان استقبال کرد اما ساعاتی پس از آن، یعنی در شروع روزکاری به وقت شرق امریکا، مقام های دولت دونالد ترامپ واکنشی کمابیش غیرمنتظره به این حکم نشان دادند.

پایان عهدنامه دوستی میان ایران و امریکا

«مایک پمپئو»، وزیر خارجه امریکا حکم دیوان را رد کرد و گفت که ایالات متحده پیمان دوستی با ایران را لغو می کند: «صادقانه بگویم، این تصمیم 39 سال دیر گرفته شد. با توجه به سابقه ایران در تروریسم، فعالیت های موشکی بالستیک و سایر رفتارهای مخرب، ادعاهای ایران تحت پیمان دوستی، مضحک اند.»

به این ترتیب، ایالات متحده آخرین توافق دوجانبه بازمانده از دورانی که میان دو کشور روابطی بسیار گرم وجود داشت را کنار خواهد گذاشت. ایران و امریکا بر اساس این پیمان می توانستند مواردی را که غیرقانونی تشخیص می دادند، به دادگاه لاهه ارجاع بدهند. پس از گروگان‏گیری 444 روزه دیپلمات های امریکایی و اشغال سفارت ایالات متحده در ایران، دولت «جیمی کارتر» شکایتی علیه ایران در دادگاه لاهه مطرح کرد.

هرچند ایران حاضر به حضور در دادگاه برای دفاع نشد و حتی از دریافت حکم نهایی دادگاه خودداری کرد اما در عمل این حکم به کمک آزادی دیپلمات های امریکایی آمد. ایران و امریکا با میانجی گری الجزایر، برای حل اختلاف توافق کردند و ماجرا هرچند با هزینه های بسیار زیاد برای هردو طرف، بدون درگیری نظامی در آن زمان فروکش کرد.

ایران هم در ماجرای حمله به سکوهای نفتی در جریان جنگ هشت ساله با عراق و سقوط هوپیمای نظامی آن توسط ناو امریکایی بر فراز خلیج فارس، از امریکا شکایت کرد. ایالات متحده نیز شکایت متقابلی از ایران در ماجرای سکوهای نفتی مطرح کرده بود.

سال ها پس از این شکایت ها، ایران دو دادخواست دیگر علیه امریکا به دادگاه لاهه ارایه کرد که یکی همین شکایت از بازگشت تحریم ها است و دیگری شکایت از توقیف نزدیک به دو میلیارد دلار دارایی های بانک مرکزی از سوی ایالات متحده با حکم دیوان عالی این کشور.

یک دعوای حقوقی دیگر ایران علیه امریکا 

هم‏زمان با دستور موقت دادگاه لاهه درباره تحریم ها، نوبت رسیدگی به شکایت ایران درپرونده توقیف دارایی های بانک مرکزی هم رسیده و قرار است دادگاه لاهه از روز دوشنبه شانزدهم مهرماه به مدت یک هفته به این شکایت رسیدگی کند.

با خروج امریکا از پیمان مودت با ایران، در صورتی که در مهلت قانونی باقی مانده، دو کشور در یک سال آینده شکایت جدیدی از یک‎دیگر در دادگاه لاهه مطرح نکنند، این دو پرونده آخرین مسایل مورد اختلاف ایران و امریکا خواهند بود که در دیوان بین المللی دادگستری مورد رسیدگی قرار می گیرند.

با وجود اعلام خروج امریکا از پیمان دوستی، مقام های حقوقی دو کشور هفته آینده دوباره در لاهه هلند در برابر هم قرار می گیرند.

پس از این دادگاه، دو کشور یک بار دیگر باید برای قضاوت نهایی درباره شکایت ایران از بازگشت تحریم های امریکا در لاهه حاضر شوند که احتمالا آخرین نبرد حقوقی دو کشور در دیوان بین المللی دادگستری خواهد بود.

احکامی که دیوان در اختلاف میان کشورها صادر می کند، نهایی هستند و امکان تجدیدنظرخواهی ندارند. به دلیل اعتباری که دیوان در میان کشورهای عضو سازمان ملل و نهادهای حقوقی و بین المللی دارد، آرای آن شکل دهنده قوانین بین المللی هستند و به طور معمول کشورها به آن احترام می گذارند و مفاد آن را اجرا می کنند.

در صورتی که کشوری از اجرای حکم دیوان خودداری کند، می شود مطابق منشور ملل متحد، به شورای امنیت شکایت کرد. در پرونده شکایت ایران از تحریم های امریکا، راه شورای امنیت برای ایران مسدود نیست اما احتمال این که ایالات متحده پیش نویس هرگونه قطع‏نامه لازم الاجرا علیه خودش را وتو کند، از هر احتمال دیگری بالاتر است.