قاضی جمشید ممتاز؛ چهره درخشان یک حقوقدان ایرانی در دادگاه لاهه

ایران پس از دو دهه، یک بار دیگر علیه ایالات متحده امریکا به دیوان بین المللی دادگستری یا دادگاه لاهه شکایت کرده است.

در شرایطی که یکی از قضات دادگاه لاهه، امریکایی است و موضوع مطرح در دادگاه هم علیه ایالات متحده است، مقررات دادگاه این اختیار را به ایران می دهد که برای ایجاد تعادل در میان قضات، یک قاضی اختصاصی معرفی کند.

دولت جمهوری اسلامی ایران در اقدامی که در سایر بخش های حکم‏رانی آن بسیار کم سابقه است، یک حقوق‎دان مشهور به ایران‏دوستی، معتبر در مجامع حقوقی جهان و خوش‏نام در عرصه بین المللی را به عنوان قاضی اختصاصی به دادگاه لاهه معرفی کرده است؛ دکتر «جمشید ممتاز».

استاد دانشکده حقوق و علوم سیاسی «دانشگاه تهران» که در دوره ریاست جمهوری «محمود احمدی نژاد» به بازنشستگی اجباری کشیده شد، حالا در دو شکایت جمهوری اسلامی از ایالات متحده امریکا، قاضی اختصاصی یا تعیینی ایران در دادگاه لاهه است.

تولد در ازمیر، پرورش در پاریس، تاثیرگذاری در تهران

جمشید ممتاز در یکی از معدود مصاحبه هایش که شش سال پیش، در آغاز 70 سالگی با مجله «مهرنامه» انجام داده، گفته است: «خیلی خوشحالم از این که فرصت برای من فراهم شد تا به ایران بازگردم. چون این احتمال وجود داشت که هیچ گاه بازنگردم و برای همیشه آن جا بمانم.»

او در زمان ماموریت پدرش در کنسول گری ایران در ازمیر ترکیه، در این شهر متولد شد. دوره مدرسه ابتدایی را در قاهره، پایتخت مصر سپری کرد، مدتی در ایران بود و سپس برای دوره دبیرستان، به پاریس فرستاده شد. تا مدت ها پس از پایان دوره دکترا، در این شهر ماند و به تدریس مشغول شد. موضوع تحقیق او در دوره دکترا، حقوق بین الملل دریاها بود.

سال 1353 خورشیدی، یعنی چهار سال پیش از انقلاب بهمن 1357، بر حسب اتفاق به ایران بازگشت: «نزدیک به شش سال در دانشکده حقوق پاریس تدریس داشتم تا اینرکه کنفرانس سوم حقوق دریاها تشکیل شد و به دلیل این که رساله دکترای من درباره مسایل حقوق دریاها بود، از من خواستند که در هیات نمایندگی ایران در این اجلاس شرکت کنم.»

شرکت در کنفرانس سوم دریاها باعث همکاری نزدیک با هم‏وطنانش شد و جمشید ممتاز را در ایران ماندگار کرد: «فرصتی شد تا با افراد ایرانی از نزدیک کار کنم. در آن زمان، رییس هیات نمایندگی ایران در کنفرانس حقوق دریاها، آقای "عزالدین کاظمی" بود... ایشان فرد بسیار توانایی بود. او فرزند "باقر کاظمی" بود که در زمان نخست وزیری دکتر مصدق، سمت وزیر امور خارجه را داشت... در آن زمان، من جوان بودم و تحت تاثیر اعضای ایرانی و رییس هیات قرار گرفتم. این اولین برخورد من با ایرانیان پس از خروجم از کشور بود.»

جذب فارغ التحصیلان ایرانی خارج از کشور، یکی از برنامه های دولت ایران در آن سال ها بود. جمشید ممتاز جوان پس از کمک به هیات ایرانی شرکت کننده در کنفرانس حقوق دریاها، به ایران بازگشت، به استخدام دانشکده حقوق دانشگاه تهران درآمد و هم‏زمان، مشاور وزارت امور خارجه شد.

 به پاس خدمات متنوع علمی او در ایران، پنج سال پیش از بازنشستگی اجباری از دانشگاه تهران، نشان درجه دو علمی از «محمد خاتمی»، رییس جمهوری وقت ایران دریافت کرد.هرچند از سال 1388 دیگر در دانشگاه تهران حضور ندارد اما هم‏چنان مشورت حقوقی به ایران می دهد.

تنها ایرانی بلندپایه پس از انقلاب در تاریخ سازمان ملل

 تازه ترین حضورش، در اجلاس اخیر رهبران کشورهای ساحلی دریای خزر بود که در آن، کنوانسیون جدید رژیم حقوقی دریای خزر امضا شد. او مشاور ایران در تعیین این رژیم حقوقی بوده است.

از بازگشتش به ایران در جوانی راضی است. گفته است: «دربازگشتم به ایران، برای من امکاناتی فراهم شد که اگر در خارج از ایران بود، فراهم نمی شد.»

جمشید ممتاز تنها ایرانی است که پس از انقلاب بهمن 1357، مقامی بالا در سازمان ملل متحد به دست آورده است. از سال 1379 تا 1386 (2000 میلادی تا 2007)، عضو «کمیسیون حقوق بین الملل» سازمان ملل متحد بوده است و در سال 1384 (2005 میلادی) به ریاست این کمیسیون انتخاب شد.

غیر از او، فقط یک ایرانی دیگر، یعنی «احمد متین دفتری» به این سمت دست پیدا کرده بود. سال 2017 میلادی که مجددا نامزد عضویت در کمیسیون حقوق بین الملل سازمان ملل شد، تنها به فاصله چند رای، از راه‏یابی به کمیسیون بازماند. این کمیسیون در توسعه حقوق بین الملل در سطح جهان نقشی کلیدی دارد.

در جریان جنگ ایران و عراق، دولت ایران برای مشورت حقوقی از او دعوت کرد. جمشید ممتاز عضو هیات ایرانی در مذاکرات اجرای «قطع‏نامه 598» شورای امنیت سازمان ملل با عراق هم بود و تخصص حقوقی او در مسایل مرتبط با حقوق جنگ، از جمله آزادی اسرای جنگی، تخلیه مناطق تحت اشغال عراق به کار گرفته شد: «زمانی که جنگ ایران و عراق آغاز شد، از من به عنوان مشاور وزارت امور خارجه خواسته شد تا در این زمینه فعالیت داشته باشم... در آن زمان مساله عبور از تنگه هرمز و تفتیش و بازبینی کشتی های تجاری که قاچاق جنگی به طرف بنادر عراق حمل می کردند، مساله بسیار مهمی بود و این سبب شد که ارتباطی بین حقوق دریاها و حقوق بشر دوستانه برقرار کنم.»

علاقه ممتاز به موضوع حقوق بشر، باعث کار بیش تر در این زمینه شد؛ چنان که در «کنفرانس رم» که اساس‏نامه دیوان بین المللی کیفری شکل گرفت، به نمایندگی از ایران حضور داشت. در مذاکرات اتمی منجر به توافق هسته ای «برجام» هم از مشاوران حقوقی ایران بود. هرچند در طی روند مذاکرات، برای تدریس در دوره های تابستانی «آکادمی علوم حقوقی لاهه»، وین را به مقصد این شهر ترک می کرد و دوباره به گروه مذاکره کننده می پیوست.

او اولین حقوق‏دان ایرانی است که به عضویت آکادمی علوم حقوق بین الملل لاهه در آمده و در آن جا تدریس کرده است.

جدا از مشورت دادن به وزارت امورخارجه ایران، جمشید ممتاز مشاور «صلیب سرخ جهانی» هم بوده و به غیر از تهران و پاریس، در دانشگاه های ژنو، کلمبیا، امارات و فلوریدا هم تدریس کرده است.

دیدار سرنوشت ساز با محمد مصدق در خردسالی

گفته است:«زمانی که پدرم کاردار ایران در قاهره بود و دکتر مصدق برای دفاع از پرونده نفت ایران به نیویورک رفته بود، در راه بازگشت، توقفی در قاهره داشت. من در آن زمان 9 ساله بودم و چندین بار با ایشان ملاقات داشتم و با من صحبت می کردند. در دوران نوجوانی هم به دکتر مصدق بسیار علاقه‏مند بودم. زمانی هم که در فرانسه دانشجو بودیم، فعالیت سیاسی ما بیش تر در راستای عقاید و نظرات دکتر مصدق و اقدامات او برای ملی کردن صنعت نفت بود. احتمالا بدون این که خود چندان متوجه این قضیه باشم، ایشان در دیدگاه و انتخاب من (برای تحصیل در رشته حقوق) تاثیر داشته است».

جمشید ممتاز حالا قاضی تعیینی ایران در دادگاه لاهه در دو پرونده شکایت ایران از امریکا، یکی بر سر بازگشت تحریم های ایالات متحده و دیگری مصادره اموال «بانک مرکزی» ایران در این کشور است. 

دادگاه لاهه، جایی که برای عموم ایرانیان، تداعی کننده نام و حضور محمد مصدق برای دفاع از حقوق ایران در پرونده ملی کردن صنعت نفت است، حالا محل حضور حقوق‏دانی است که در خردسالی نخست وزیر ملی گرای کشورش را ملاقات کرده و در تعیین سرنوشتش موثر بوده است.

اگر انقلاب نشده بود، قاضی دایمی دیوان می شد

ایران تاکنون طرف پنج پرونده در دیوان بین المللی دادگستری یا دادگاه لاهه بوده که در هر چهار پرونده، چون طرف ها قاضی دایمی داشتند، ایران یک قاضی اختصاصی تعیین کرده است. این قاضی تعیینی می تواند از هر میلیتی باشد؛ چنان که قاضی تعیینی ایران در شکایت از امریکا به دلیل حمله به سکوهای نفتی، یک حقوق‏دان بلژیکی بود.

«محسن آقاحسینی»، وکیل تعیینی ایران در شکایت از امریکا به دلیل ساقط کردن هواپیمای مسافربری بر فراز خلیج فارس و «کریم سنجابی»، قاضی اختصاصی ایران در شکایت بریتانیا از ایران در قضیه ملی کردن صنعت نفت، ایرانیانی هستند که جز جمشید ممتاز، تاکنون در تاریخ دیوان لاهه به عنوان قاضی تعیینی حضور داشته اند.

پروفسور جمشید ممتاز تنها ایرانی است که در دو پرونده، قاضی معرفی شده از سوی ایران بوده است. او در شروع رسیدگی دیوان لاهه به شکایت ایران از امریکا، در حضور دادگاه ایستاد و سوگند مخصوص را  به زبان فرانسوی که یکی از زبان های رسمی دیوان بین المللی دادگستری است، به جا آورد: «سوگند می خورم که شرافتمندانه، خالصانه، بی طرفانه و از روی وجدان به وظایف خود در مقام قاضی عمل و از اختیارات خود در این مقام استفاده کنم.»

در اغلب مجامع بین المللی و آکادمیک، حقوق‏دان ها متفق القول هستند که اگر جمشید ممتاز ایرانی نبود یا اگر در ایران انقلابی نشده بود که این کشور را در جهان منزوی کند، او حتما در شمار یکی از قضات اصلی دیوان لاهه قرار داشت.

قضات دایمی دیوان از سوی کشورهایشان به مجمع عمومی معرفی می شوند و در قالب سهمیه های منطقه ای، کشورهای دیگر به آن ها رای می دهند. وضعیت نامناسب بین المللی ایران در 40 سال اخیر چنین فرصت هایی را از حقوق‏دان های ایرانی، همانند دیگر متخصصان در عرصه بین المللی، دریغ کرده است. اکنون یک قاضی لبنانی از منطقه خاورمیانه در دادگاه لاهه حضور دارد.

اخیرا کتابی به زبان انگلیسی به افتخار چهره علمی و خدمات آکادمیک پروفسور جمشید ممتاز به دنیای حقوق بین الملل منتشر شده است که حقوق‏دان های برجسته بین المللی در آن مقاله نوشته اند به افتخار حقوق‏دان برجسته ایرانی که کارنامه و زندگی اش نمادی  از عمق تاثیرگذاری دولت ها بر سرنوشت اتباع‏شان است.