در سری مستندهای «رازهای سیلیکونولی»، به سراغ ایرانی-آمریکاییهای موفق در منطقه «سیلیکونولی» (Silicon Valley) یا «دره سیلیکون» رفتیم تا داستان موفقیت آنها را در جهان تکنولوژی و فنآوری از زبان خودشان بشنویم.
در این پروژه تلاش کردیم نه تنها به تکنولوژی بپردازیم بلکه به اهمیت ارزشهایی که موجب موفقیت شرکتهای فنآوری میشوند نیز اشاره کنیم؛ ارزشهایی مانند زنان و تکنولوژی، حقوق اقلیتها، اهمیت مهاجران در اقتصاد کشورها، ساختار دموکراتیک شرکتها و...
«بابک حجت»، بنیانگذار و مدیر شرکت هوش مصنوعی «سنتینت تکنولوجیز»(Sentient Technologies)، از ایرانیان موفق و پیشرو صنعت انفورماتیک در سیلیکونولی است که کار خود را با چند استارتآپ آغاز کرده است. بابک اعتقاد دارد که ایرانیها در کپی کردن بسیار باهوش هستند و خیلی سریع خودشان را با تکنولوژیهای جدید هماهنگ میکنند. «احمد کیارستمی»، از ایرانیان موفق سیلیکونولی معتقد است کپی کردن در معنای بومی سازی تکنولوژیهای موجود در دیگر کشورها، نه تنها کار اشتباهی نیست بلکه باعث پیشرفت صنعت تکنولوژی در ایران خواهد شد: «از چین گرفته تا آلمان، ایدههایی که مثلا در آمریکا شکل می گیرند را کپی می کنند و شکل بومی شدهاش را استفاده میکنند. ما ایرانیها هم باید نگاه کنیم و در این پروسه کپی کردن و بهینه سازی محصولات، رشد کنیم و یاد بگیریم. این کار در واقع بستری است برای این که در آینده کارهای بزرگتر و مهمتری انجام شود.» اما مرز میان نوآوری، کپیکاری و بازتولید محصولهای موجود در بازار چیست و چرا وجود قوانین «حق مولف» یا همان کپیرایت، «حق مالکیت معنوی» و «ثبت اختراع» لازم هستند؟
استارتآپها، حق مالکیت معنوی و ثبت اختراعات
به عقیده کارشناسان صنعت تکنولوژی، قوانین حمایت از حق مالکیت معنوی و «ثبت اختراع»، از نیازمندیهای اولیه برای تاسیس و رشد شرکتهای نوپا است. بخش مهمی از ارزش یک استارتآپ، در ثبت انحصاری مالکیت معنوی، اختراع و حق امتیاز انحصاری آن است. به باور کارشناسان، ثبت اختراع یا «پتنت» (Patent)، در واقع اصلیترین تضمین برای حفظ حقوق محصولات تولیدی هر استارتآپ به شمار میرود. در عین حال، این مساله برای مشتریهای هر استارتآپ نیز اهمیت ویژه دارد. داشتن پتنت به این معنا است که مشتریها میدانند از محصول متمایزی استفاده میکنند، به آن دسترسی اختصاصی دارند و از حق مالکیت محصول مورد استفاده آنها توسط قانون محافظت شده است. مالکیت معنوی به عنوان یکی از زیرساختهای مهم توسعه فناوری در یک قرن گذشته مورد توجه ویژه قرار گرفته است. معاهدهها و کنوانسیونهای فراوان در این حوزه، همگی حاکی از اهمیت این مقوله هستند و توجه نکردن به قوانین مالکیت معنوی در بازارهای داخلی و بینالمللی میتواند خسارات زیادی، از جمله افشای فناوری در بازار هدف را در پی داشته باشد.
تاریخچه قوانین حق مالکیت معنوی و ثبت اختراعات:
۵۰۰ سال پیش در شهر «سیباریس» یونان باستان، قانونی محلی تصویب شد که مقرر میکرد:«هر کس اختراعی میکند که باعث بهبود آسایش دیگران شود، میتواند برای یک سال به طور انحصاری از منافع آن استفاده کند.» اما اولین قانون ثبت اختراع به معنایی نزدیک به قوانین امروزی، در قرن پانزدهم میلادی، در «ونیز» ایتالیا تصویب و اجرایی شد. دیگر کشورهای اروپایی نیز به مرور این قانون را به رسمیت شناختند. در نیمه اول قرن هفدهم میلادی، انگلستان و آمریکا نیز قوانین حق مولف، مالکیت معنوی، ثبت اختراع و حق امتیاز انحصاری را در قالب قوانین رسمی به تصویب رساندند. اما قوانینی که ما امروزه میشناسیم، در سال ۱۹۶۷ میلادی، در سازمان ملل متحد تصویب شدند و از آن زمان تا امروز، «سازمان جهانی مالکیت معنوی» مسوول نظارت بر این قوانین است.
تعریف ثبت اختراع و حق مالکیت معنوی
طبق تعریف سازمان جهانی مالکیت معنوی، به «محصول یا فرایندی که راه نوینی را جهت انجام کاری ارایه میدهد، یا راه حل فنی جدیدی را برای حل مشکلی خاص پیشنهاد میکند» اختراع گفته میشود. به عبارت سادهتر، اختراع یک راه حل فنی است که برای اولین بار جهت حل یک مشکل فنی ارایه شده. دولت کشور مورد تقاضا، «پتنت» یا همان «حق امتیاز انحصاری»، «اندیشه گواه» یا «سند ثبت اختراع» را در قبال اختراع یک ایده ثبت شده، به مخترع یا نماینده قانونی او اعطا میکند. این سند مجموعهای از حقوق منحصر به فردی است که برای مدتی معین که معمولا ۲۰ سال است، در اختیار شخص یا شرکت مورد نظر قرار میگیرد و بدین معنا است که اختراع نمیتواند بدون رضایت مالک آن، به صورت تجارتی ساخته، استفاده، توزیع یا فروخته شود. در تعریف حق امتیاز یا پتنت آمده است که مورد اختراع باید سه معیار «نوآوری»، «تازگی» و «سودمندی» را داشته باشد تا بتوان به آن حق امتیاز گفت.
قوانین حق مالکیت معنوی و ثبت اختراعات در ایران:
بابک حجت اعتقاد دارد که در ایران هنوز قوانین کامل و جامعی برای محافظت از حق مولف (کپیرایت) و حقوق مخترع وجود ندارد و درباره اینکه آیا پیروی از قوانین بین المللی حق مالکیت معنوی به نفع ایران است یا نه میگوید: «به نظر من، این کوته فکرانه است که تصور کنیم قوانین مالکیت معنوی و ثبت اختراعات به ضرر ملت ایران تمام میشوند. اتفاقا این قوانین به نفع ایران هستند. به خاطر این که بازار را باز و سرمایهها را وارد کشور میکنند و مهارتها و نخبگان را در داخل ایران نگه میدارند.»
حق مالکیت معنوی در ایران نیز مانند قوانین بین المللی، مفهومی حقوقی است که مباحث مربوط به حمایت از محصولات فکری در حوزه تجاری، علمی، ادبی و هنری را شامل می شود. موضوع ثبت اختراع هم در ایران زیر مجموعه حق مالکیت معنوی قرار دارد و سابقه قوانین در این زمینه به سال های ۱۳۱۰ شمسی باز می گردد. «قانون ثبت علائم و اختراعات» مصوب سال ۱۳۱۰ و آییننامههای اصلاحی آن که در سالهای ۱۳۳۸ و ۱۳۸۶ به تصویب رسیدند، به مسایل حقوقی مربوط به حق مخترع و مالکیت معنوی در حوزه صنعت و تجارت میپردازند. البته مالکیت معنوی در دنیا تنها به ثبت اختراعات منحصر نمیشود. بلکه حمایت از اختراعات، تجاریسازی و تولید ثروت را نیز در بر میگیرد. اما بسیاری از زیرساخت ها و امکانات مورد نیاز این قوانین در حال حاضر در ایران فراهم نیست و در بسیاری موارد، زنجیره مالکیت معنوی کشور انسجام و پیوند ندارد. نبود قوانین کارآمد در حوزه مالکیت معنوی و ثبت اختراع، از دلایل اصلی عقب ماندن ایران از چرخه تولید جهانی علم و صنعت به شمار میرود و باعث خروج نخبگان و مخترعان از کشور برای حمایت از ایدههایشان در خارج از کشور شده است. اختلاف نظرهای قانونی در تشخیص نهاد متولی ثبت اختراعات و حق مالکیت معنوی در ایران هم بزرگترین مشکل در این زمینه است.
به اعتقاد کارشناسان، نظام مالکیت معنوی دارای سه جزء اقتصاد، مدیریت و حقوق است و بنابراین باید مدیریت واحد در این زمینه وجود داشته باشد تا به تمامی این ارکان پرداخته شود. در اکثر کشورهای پیشرفته، مرکز ملی مالکیتهای معنوی به صورت مستقل و زیر نظر دولتها اداره میشود و شبکه ای از کارگزاران و ارزیابان خصوصی، فعالیتهای مربوط به ارزیابی را انجام میدهند. این مراکز وظیفه ترکیب سیاستهای اقتصادی و مدیریتی و ایجاد بسترهای حقوقی را نیز برعهده دارند. طبق راهبرد کلان نقشه جامع علمی کشور، موضوع مالکیت معنوی باید زیر مجموعه قوه مجریه باشد، اما با وجود تاکید بر این موضوع در مهم ترین سند علم و فناوری کشور، همچنان بر سر نهاد متولی ثبت و ارزیابی اختراعات، اختلاف وجود دارد. در حال حاضر ثبت و ارزیابی مالکیت معنوی در ایران زیر نظر قوه قضاییه است و مخترعان با تکمیل اظهارنامه بین المللی اختراع، میتوانند ایده، طرحهای صنعتی یا علامتهای تجاری پیشنهادی خود را در آن ثبت کرده و پتنت دریافت کنند. اما به صورت همزمان، «کانون پتنت ایران» که زیر نظر نهاد معاونت علمی و فنآوری ریاست جمهوری اداره میشود نیز به ثبت اختراعات و صدور پتنت می پردازد. به عقیده بابک حجت، ظرفیتهای بسیار زیادی در ایران وجود دارد، اما برای موفقیت صنعت تکنولوژی در ایران، دولت باید به نظارت حداقلی بسنده کند: «به نظر من، تقلید از الگوی سیلیکونولی لزوماً وظیفه دولت نیست. در ایران همه چیز را به حکومت حواله میدهند. به نظرم حکومت نباید در این مورد اصلاً دخالت کند. فقط کافی است بعضی قوانین را اصلاح کند و برخی قوانین دست و پاگیر دیگر را از سر راه بردارد یا جلوی سودهای ناعادلانه بعضی از نهادهای حکومتی را بگیرد. همینها کافی هستند. لازم نیست سیلیکونولی راه بیاندازیم، بقیهاش کم و بیش اتفاق خواهد افتاد.»
عدم هماهنگی در قوانین داخلی و عدم نظارت نهادهای مسوول در اجرای قوانین حمایت از حقوق مولف و حق مالکیت معنوی باعث شده است ایران از نظر جهانی، جایگاه خوبی در خصوص رعایت این حقوق نداشته باشد. سند الحاق جمهوری اسلامی ایران به «معاهده بین المللی ثبت اختراعات» (PCT) پس از شش سال، در فروردین سال ۱۳۹۶ به امضا رسید و ایران به کشورهای امضا کننده این معاهده پیوست. این معاهده امکان حمایت از اختراع را به طور هم زمان در سراسر ۱۴۷ کشور عضو فراهم می کند. اما نتایج گزارش «شاخص بینالمللی حقوق مالکیت معنوی» (IPRI) که با بررسی وضعیت ۱۲۹ کشور جهان تهیه شده است، نشان میدهد، رتبه ایران در تأمین حقوق مالکیت معنوی، از جایگاه ۱۰۷ در سال ۲۰۱۶ به ۱۰۸ در سال ۲۰۱۷ تنزل یافته است.
انواع حق مالکیت معنوی:
حقوق مالکیت معنوی شامل دو دسته مالکیت معنوی و مالکیت مادی است. مالکیت معنوی صرفا جنبه اعتباری و معنوی دارد و به مالک آن امکاناتی برای حفاظت از مالکیت خود میدهد؛ مثلا شرکت سازنده یک پیامرسان موبایل به جز این که نامش به عنوان پدیدآورنده اثر برده میشود، میتواند اجازه استفاده از آن را به کاربران بدهد یا مانع از استفاده کاربران شود. همچنین جلوی هرگونه تغییر برنامه نویسی در کارکرد آن را بگیرد و مهمتر از همه، مانع از مشابه سازیها و دزدیدن ایده اولیه پیامرسان شود. دسته دیگر مالکیت معنوی، مالکیت مادی است که شامل اعطای بهرهبرداری مالی و منافع تجاری حاصل از مالکیت معنویو در نتیجه، اعطای درآمدهای حاصل به مالک مادی که شخص حقیقی یا حقوقی است، میشود.
مالکیت معنوی به هیچ عنوان قابل واگذاری نیست اما مالکیت مادی قابل خرید و فروش است؛ به عنوان مثال، کارمند بخش تحقیق و توسعه یک شرکت برنامهنویسی که هنگام انجام کارهای روزانه خود به اختراعی دست پیدا میکند، مالک معنوی آن اختراع است. اگرچه مالکِ مادیِ آن اختراع، شرکت تجاری است که برایش کار میکند.
مالکیت معنوی برای استارتآپها اهمیتی حیاتی دارد. چرا که هسته اولیه یک استارتآپ، تنها مبتنی بر یک ایده ساده و حلقه اولیه افرادی است که برای به نتیجه رساندن آن شبانه روز تلاش میکنند. اگر قوانین ثبت اختراع برای حمایت از این ایده اولیه و حلقه شکننده وجود نداشت، امکان تاسیس، توسعه و رشد استارتآپ ها نیز به وجود نمی آمد. به باور بابک حجت، بدون محافظت از مالکیت معنوی و حق مولف، خیلی از چیزهایی که در دنیای استارتآپ میتوانست اتفاق بیفتد، پیش نمیآمد. او دلیل این حرفش را این گونه توضیح میدهد: «برای اینکه استارتآپ مبتنی بر یک ایده است و آن چند نفر معدود و شکنندهای که در لحظه شکلگیری شرکت در کنار هم جمع میشوند. آنها هیچ کسی را به جز دولت ندارند تا پشت آنها بایستد و در ازای دو هزار دلار، به آنها امکان بدهد که ایدهشان را ثبت کنند، توسعهاش دهند، به آن شکل بدهند، عرضهاش کنند و سعی کنند به مردم بفروشند.» بابک کپیرایت، حق مالکیت معنوی و صیانت از اختراع ثبت شده را مواردی میداند که از این حلقه اولیه ضعیف و شکننده پشتیبانی میکند تا جایی که شرکت نوپا بتواند خودش رشد کند.
مشکلات قوانین حق مالکیت معنوی:
هرچند قوانین ثبت اختراع از ملزومات رشد بازار تکنولوژی هستند اما به عقیده کارشناسان، این قوانین مشکلات خاص خود را نیز دارند؛ اولینِ آن این است که تکنولوژی امروز عمری بسیار کوتاهتر از دوره قانونی ۲۰ ساله حق امتیاز دارد. اما مشکل اصلی این است که اصولا چه اختراعی قابل ثبت شدن است؟ زیرا به دلیل کثرت و تنوع محصولات و اختراعات ثبت شده، امروز ثبت یک اختراع بسیار سختتر از قبل شده است و برای ثبت آن باید ثابت کرد که چه چیزی درباره آن محصول منحصربهفرد بوده و قبلا تکرار نشده است. به عنوان مثال، کارشناسان ابداع شرکت «اپل» در استفاده از صفحات لمسی موبایل و استفاده از انگشت برای جا به جایی صفحات را تکامل طبیعی تکنولوژی میدانند. در نتیجه، حق انحصاری استفاده از صفحات لمسی به شرکت اپل تعلق نگرفته است و دیگر تولیدکنندگان نیز از این امکان استفاده میکنند. اما طراحی داخلی، شکل ظاهری و تکنولوژیهای سخت افزاری و نرم افزاری استفاده شده در محصولات این شرکت، جزو اختراعات خاص آن است. برای همین توانست پس از چند سال کشمکش حقوقی، در سال ۲۰۱۸ میلادی شرکت «سامسونگ» را متهم به استفاده از پتنتهای شرکت اپل کند و مبلغ ۵۳۹ میلیون دلار از سامسونگ غرامت بگیرد.
به گفته سایروس فریور، تحلیلگر اقتصادی و گزارشگر تکنولوژی وبسایت «آرس تکنیکا»( Ars Technica)، خیلیها فکر میکنند که در آمریکا حق ثبت اختراع خیلی راحت صادر میشود و به همین دلیل خیلی چیزها ثبت میشوند که از نظر کارشناسان اصلاً ثبت آنها لزومی ندارد. به گفته سایروس، پیچیدگی تشخیص منحصر به فرد بودن یک اختراع، راه را برای سودجویان و «اوباش ثبت اختراعی» یا «پتنت ترولها» (Patent Trolls) باز کرده است. پتنت ترولها بدون هیچ ابداع، اختراع یا تولیدی و حتی در اکثر موارد، بدون این که کوچکترین ایدهای در مورد تکنولوژی داشته باشند، پنتهای قدیمی که شاید هرگز مورد استفاده نبوده اند را از شرکتها و مخترعهای دیگر میخرند و به کمک آن ها، بر روی تولیدات شرکتهای بزرگ دست میگذارند. پتنت ترول ها با شکایت از شرکتهای بزرگ و یا تهدید به شکایت، ادعای خسارتهای هنگفت میکنند؛ به عنوان مثال، شرکتی به نام «دیجیتاد» (Digi Todd) بیشتر از ۵۵۰ پتنت از دیگران خریداری کرده است که تقریباً تمام آن ها قبلاً توسط هیچ کسی استفاده نشده بودند. این شرکت علیه «آمازون»، «بلکبری» (ریم)، «ال.جی»، «سونی»، «سامسونگ»، «نوکیا»، «موتورولا» و «اچ.تی.سی» شکایت کرد و صدها هزار دلار به جیب زد.
با این همه و به اعتقاد همه دست اندرکاران صنعت انفورماتیک، وجود این قوانین بی شک از نبودن آن ها بهتر است و همین قوانین سنگ بنای پیشرفت صنعت تکنولوژی در جهان بودهاند. صاحبان صنایع تکنولوژی معتقدند نبود چنین قوانینی در ایران از مهم ترین مشکلات و موانع رشد استارتآپ ها و صنعت انفورماتیک در کشور است.
مطالب مرتبط:
مستند رازهای سیلیکونولی: استارتآپ چیست؟
مستند رازهای سیلیکونولی: شکست، پیششرط موفقیت
مستند رازهای سیلیکونولی: مهاجرت و بازار تکنولوژی
مستند رازهای سیلیکونولی، زنان و تکنولوژی
مستند رازهای سیلکیونولی: سرمایهگذاری پرخطر و حامیان استارتآپها
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر