جام جهانی‌، صحنه اعتراض علیه ثروتمندان و فوتبال مدرن

همه چیز با طرحی پیشنهادی برای افزایش نرخ حمل و نقل با اتوبوس‌های شهری سائو پائولو آغاز شد. مردم شهر در اعتراض به خیابان‌ها آمدند و در حالی که برزیل رفته رفته توجه جهانیان را به خود جلب می‌کرد، تظاهرات، محل تجمعِ معترضانی با خواسته‌هایی متنوع‌تر شد.

 بیتوجهی و خوش خیالی عجیب مقامات و خشونت پلیس، دامنۀ اعتراض‌ها را به 100 شهر برزیل کشاند. خشم عمومی به سرحد انفجار رسیده بود و این شاید برای بسیاری غیرمنتظره بود.

برزیل کشوری است که بار مالیات در آن به شکلی غیرطبیعی بر دوش مردم سنگینی می‌کند و در عین حال، زیرساخت‌ها در آن آشفته و ضعیف هستند. بنابراین، به راحتی می‌توان فهمید که چرا برزیلی‌ها حس می‌کنند دولت با آن‌ها صادق نبوده است.

برای برخی دیگر اما این اعتراض‌ها هرگز غیرمنتظره نبود. حضور رسانه‌های خارجی در برزیل نتوانست مانع افراط‌گری پلیس شود اما دست کم این حسن را داشت که این وقایع را ثبت و به جهان گزارش کرد. از سوی دیگر، هم‌چنان که تحلیل‌گران و رهبرانِ اعتراض‌ها سعی می‌کردند روشن کنند که مساله بر سر چیست و توضیح دهند تظاهرکنندگان دقیقاً چه می‌خواهند، معلوم شد که جام جهانی مانیفستی است که نشان می‌دهد در برزیل کجای کار می‌لنگد.

از یک نگاه، خواسته‌های فیفا پایانی نداشتند و معترضان خواهان مدارس، بیمارستان‌ها و شبکۀ حمل و نقل با همان کیفیت مدنظر فیفا برای امکانات جام جهانی بودند. از دید بسیاری از برزیلی‌ها، فیفا یکی از مجموعه‌های چندملیتی بود که قصدش بهره کشی از کشور است. خشم عمومی البته متوجه داخل هم بود، به ویژه گروه‌هایی که میلیون‌ها دلار از بودجه پروژه‌های ساخت و ساز به جیب زدند. استادیوم‌های میزبان کمابیش برای آغاز جام جهانی آماده‌اند اما روند به‌سازی فرودگاه‌ها، راه‌ها و مسیرهای ریلی سال‌ها است که در انتظار کامل شدن است و شاید بدون بهانۀ جام جهانی هرگز کامل نشوند.

«توستائو» (Tostao)، مهاجم بزرگ برزیل در جام جهانی 1970، در ماه فوریه به نشریۀ «آبزرور» (Observer) گفت: «در حال حاضر همه چیز مبهم و بلاتکلیف است؛ چه در مورد جام جهانی و چه جامعه. شکی نیست که جام جهانی برگزار خواهد شد و هیچ راهی برای برگزار نشدن آن نیست اما معنای موفقیت چیست؟ برای مردم برزیل، جام جهانی یعنی هزینه از جیب عموم، نبود زیرساخت‌های پایدار و نبود پروژه‌های اجتماعی. اما برگزاری موفقیت آمیز جام جهانی برای دولت معنایی به کلی متفاوت خواهد داشت. ما همه در شک و تردید هستیم چون نمی‌دانیم هنگام برگزاری جام جهانی چه اتفاقی می‌افتد.»

حجم اعتراض‌ها نشان دهندۀ تفاوت در روحیه و خواسته‌های معترضان بود. برخی خواهان شبکۀ حمل و نقل رایگان بودند؛ هدفی که به کلی غیرواقع بینانه است. ایستگاه‌های مترو، اتوبوس‌ها و ساختمان‌ها به آتش کشیده شدند. تلاش‌هایی برای حمله به ساختمان اصلی فدراسیون فوتبال برزیل هم در کار بود. پلیس برای متفرق کردن معترضان، از گلوله‌های پلاستیکی و گاز اشک آور استفاده کرد. مردم تنها به خاطر داشتن سرکه که اثر گاز اشک‌آور را فرو می‌نشاند، دستگیر شدند. بیش‌ترِ ۲۰ کشته‌ای که در تظاهرات ۲۰۱۳ گزارش شدند-هرچند البته آمار رسمی‌در این مورد وجود ندارد- به دلیل ازدحام شدید جمعیت و ترافیک بوده است. ولی‌ از سوی دیگر، این هم گزارش شده که «کلئونیس مورائس» (Cleonice Moraes)، خدمت‌کاری 54 ساله، بعد از استنشاق حجم مرگباری از گاز اشک آور، در «بلم» (Belem) جان باخت. پیش از شروع بازی برزیل برابر اروگوئه در نیمه نهایی جام کنفدراسیون‌ها، نزدیک به 120 هزار نفر در بیرون استادیوم «بلو هوریزنته» (Belo Horizonte) به اعتراض مشغول بودند و هنگام سوت آغاز بازی، بوی گاز اشک‌آور به وضوح در استادیوم به مشام می رسید.

پروفسور «کلاریسا موریرا» (Clarissa Moreira) که خود در اعتراض‌ها حاضر بوده و آن‌ها را بررسی کرده است، در نشریۀ «بلیزارد» (The Blizzard) به «جیمز کوربت» (James Corbett) چنین گفت: «بعضی وقت‌ها اعتراض‌ها شبیه کارناوال می‌شدند چون مردم لباس‌های خاص و عجیبی می‌پوشیدند. تفاوت اما در شکل حضور پلیس بود؛ آن‌ها با حالتی بسیار عصبی تر نسبت به مواقع برگزاری کارناوال، از راه می رسیدند. ما حالا از آن‌هایی که دوران دیکتاتوری را تجربه کرده‌اند، می‌شنویم که این پلیس خشن‌تر از آن روزها است. اثر این خشونت بر آزادی مردم مرا بسیار نگران می‌کند. من فکر می‌کنم علت این است که نسل فعلی، زندگی در دوران دیکتاتوری یا رکود را تجربه نکرده است. اما والدین آن‌ها می‌ترسند چون می‌دانند پلیس چه کارهایی می‌تواند بکند. بنابراین، این جا پای نسل زخم خوردۀ دیگری در میان است اما من فکر می‌کنم جوانان امروز شجاع‌ترند.»

تصورات طبقۀ متوسط هم به همان اندازه متحول شده است. اگر روزگاری طبقۀ متوسط اعتراض‌های عمومی را تمسخر و تحقیر می‌کرد، امروز به جمع آن‌ها می‌پیوندد. خشمگین‌ترین معترضان شاید زاغه‌نشینانی باشند که به زور از خانه‌های خود رانده شده‌اند تا راه برای پروژه‌های مربوط به جام جهانی و المپیک باز شود. اما دیگرانی هم هستند که مصمم به افشای فساد و رابطه سالاری ویران‌گر در جامعه برزیل‌اند. فوتبال بار دیگر نشان داده که برزیلی‌ها راه را از کجا اشتباه رفته‌اند. فوتبال روزگاری برزیلی‌ها را از سیاه و سفید گرفته تا فقیر و غنی، گرد هم می‌آورد. امروز اما بلیت ورودی استادیوم‌هایی که با بودجۀ عظیم بخش عمومی ساخته شده‌اند، چنان گران است که فقیرترین‌ها هیچ امیدی برای خریدن آن ندارند. با این وصف، میراث جام جهانی، یک رسوایی بزرگ است.

آن چه وضع را بدتر می‌کند، این است که بسیاری از این استادیوم‌ها غیر ضروری‌اند. نوسازی برخی استادیوم‌ها مانند «مورومبی» (Morumbi)، زمین خانگی تیم «کورینتیانس» (Corinthians) در سائو پائولو به مراتب ارزان‌تر و ساده‌تر می بود. اما به دلایل سیاسی، مجموعه‌ای جدید ساخته شد. «برازیلیا» و «کوریتیبا» (Curitiba) در میان تیم‌های حاضر در سطح اول فوتبال برزیل هیچ نماینده‌ای ندارند.

رشد غیرعادی و افسار گسیخته از پیامدهای جام‌های جهانی اخیر بوده است و بخشی از آن به این دلیل است که هر سیاستمداری استادیومی‌در حوالی زادگاه خود می‌خواهد و بخشی دیگر به خاطر آن است که هر چه ساخت و ساز بیش‌تر باشد، پول بیش‌تری برای به جیب زدن در میان خواهد بود. در چنین زمینه‌ای، به راحتی می‌توان دریافت که چرا برای جام جهانی این همه غوغا و تکاپو است. با وجود تمام این دردسرها، کدام دولت‌ها به اجرای پروژه‌هایی از این دست و برآوردن خواسته‌های فیفا متعهد می‌شوند؟ پاسخ این است: «تنها کشورهای نفت خیزی مانند قطر و روسیه که از میزبانی رویدادهای جهانی، سرمایۀ سیاسی می جویند.»

اما اگرجام جهانی به بهانه‌ای برای اعتراض تبدیل شود، منافع تبلیغاتی آن چندان قطعی و آشکار نخواهد بود. بدنامی برزیل و قطر ضربه‌ای سخت به جام جهانی وارد خواهد کرد؛ حتی اگر یک جام جهانیِ خوب، وجهه برزیل را نجات دهد، قطر هشت سال آینده را در معرض اتهام‌های مداومی‌ خواهد بود که هدف‌شان نه خود قطر، که فرهنگ طمع ورزی فیفا و جریان‌هایی است که قصد مصادرۀ فوتبال را دارند.

 به یک معنا، آرمان‌های معترضان -کسانی که علیه قدرتمندان و ثروتمندانی می‌‌جنگند که ارزش‌های آن‌ها را پایمال کرده اند - و نیز آرمان‌های افرادی که از فوتبال مدرن سرخورده و دل‌گیر شده اند، بر هم منطبق و مصادف شده و این است که از جام جهانی‌، چنین صحنه جذابی برای اعتراض ساخته است.