آربی اوانسیان، کارگردان برجسته ارمنی‌تبار ایرانی

مارال عسگری/شهروندخبرنگار

ایران را تمامی ایرانیان، فارغ از عقاید شخصی، دین یا مذهب‌شان ساخته‌اند. شهروندخبرنگاران «ایران‌وایر» در مجموعه‌ای، چهره‌های برجسته اقلیت‌های دینی و مذهبی را معرفی می‌کنند. شما هم اگر با شخصیت‌های برجسته اقلیت‌های دینی آشنایی دارید یا داستان زندگی و خدمات آن‌ها را می‌دانید، با ایمیل adyan@iranwire.com تماس بگیرید و روایت خود را با ما در میان بگذارید.

***

«آربی اوانسیان»، کارگردان سینما و تئاتر، استاد دانشگاه، طراح صحنه و مترجم ارمنی‌تبار اهل ایران است که در اول اسفند ۱۳۲۰ شمسی در جلفای اصفهان متولد شده است.

وی تحصیلات ابتدایی را در «دبستان کوشش-داوتیان» تهران و تحصیلات متوسطه را در «دبیرستان کوشش» تهران در رشته ریاضی گذراند.

آربی اوانسیان در اواخر سال ۱۳۳۹ با تعدادی از همکلاسی​‌های خود تصميم به تاسيس گروه تئاتر گرفتند و سرانجام در آذر ۱۳۴۰ گروه تئاتر «ارمن» را در باشگاه آرارات تاسيس کردند. «شاهين سرکيسيان» که در آن زمان مدير هنری «گروه هنر ملی» ايران بود، مسئوليت کارگردانی گروه را به عهده گرفت. «بازی عشق» اثر «آرتور شنيلرر» و «کشتی به نام پايداری» اثر «شارل ويل​دراک» نخستين آثار اين گروه هستند.

آربی از کودکی شیفته کارگردانی تئاتر و سینما بود و از آغاز جوانی در روزنامه آلیک نقد و تحلیل می‌نوشت. از همه این نقدها می‌شد دریافت که آربی با جریان فیلم‌فارسی سر ناسازگاری دارد. با نمایش فیلم «سیاوش» در تخت جمشید، اثر «فریدون رهنما»، آربی نقد مفصلی در آلیک چاپ کرد که نشان‌دهنده نگاه او به سینمای نوعی دیگر است.

اوانسیان در سال ۱۳۴۰ در دانشکده زبان‌های خارجی دانشگاه ادبیات تهران تحصیل کرد و در فاصله سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۳ به تحصیل در رشته کارگردانی در مدرسه عالی فن فیلم لندن پرداخت. سپس به ایالات متحده آمریکا رفت و در رشته تئاتر فارغ‌التحصیل شد. پس از تحصیل سینما در مدرسه عالی فن فیلم لندن و تئاتر در آمریکا، در سال ۱۳۴۵ به ایران بازگشت.

آربی، پس از پایان تحصیلات دانشگاهی به ایران بازگشت و طی چهار سال سه فیلم ساخت که هر کدام تجربه‌های متفاوتی برای او به ارمغان آوردند.

فیلم اول «یروانا» نام دارد، فیلم انیمیشنی که بر اساس اشعار «هوانس تومانیان» ساخته شد و در سال ۱۳۴۲ جایزه جشنواره اوبرهازن را به دست آورد. دومین فیلم «نقاب» نام داشت؛ فیلمی داستانی که در ۱۳۴۴ بر اساس نوشته «گریگور زهراب» در مدرسه سینما ساخته شد. سومین فیلم یک فیلم مستند ۴۵ دقیقه‌ای با نام «باله سلطنتی لندن» بود که در سال ۱۳۴۵ ساخته شد. این سه فیلم تجربه‌های اولیه آربی را در زمینه فیلم انیمیشن داستانی و مستند فراهم آوردند.

آربی بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۳ در مدرسه عالی رادیو و تلویزیون ملی ایران به تدریس تجزیه و تحلیل فیلم و زیبایی‌شناسی فیلم و در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۲ در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران کارگردانی و بازیگری تئاتر تدریس کرد.

پس از اين که آربی جای خود را در ميان روشنفکران باز کرد، با پيشنهاد «رضا قطبی»، ریيس وقت تلويزيون ملی ايران و با هدف کمک به بازيگران،​ نویسندگان و کارگردانان جهت پژوهش در زمينه اجراهای غيرمتداول تئاتری در سال ۱۳۴۸ اقدام به تاسيس «کارگاه نمايش» کرد.

در طول ۱۲ سال فعاليت کارگاه، بيش از شش گروه تئاتر تاسيس شدند که همه آن​ها نقش به‌سزایی در تئاتر ايران دارند. با توجه به فعاليت​‌های آربی، در زمينه تاسيس و مديريت «تئاتر شهر»، «تئاتر چهارسو» مسئوليت‌​های مختلفی بر او محول شد. او همزمان اقدام به ترجمه و اجرای نمايشنامه​‌های ملی و بین‌المللی کرد.

آربی اوانسيان در سال ۱۳۴۸ ساخت فيلم «چشمه» را بر اساس کتاب «چشمه جغنار» اثر «مگرويچ آرمن» آغاز کرد. فيلمبرداری این اثر در سال ۱۳۴۹ به اتمام رسید. در سال ۱۳۵۱ فيلم چشمه پس از پايان صداگذاری در نخستين جشنواره​ بين‌​المللی فيلم تهران به نمايش درآمد و مورد تقدير «ساتيا جيت​رای» و بقیه اعضای هیات ژوری قرار گرفت. در اين فيلم «آرمان، جمشيد مشايخی، مهتاج نجومی و پرويز پورحسينی» شرکت دارند.

چشمه برخلاف مخالفت‌​هايی که در بعضی محافل به خصوص در ميان فيلم‌سازان «فيلم‌فارسی» برانگيخت، روال تدوين و ديد دوربين را نسبت به موضوع را در سينمای ايران اساسا تغيير داد.

اوانسیان در سال ۱۳۵۷ به دعوت انستیتو گوته و به عنوان میهمان دولت آلمان برای آشنایی با تئاترها و کارگردان‌های شهرهای اشتوتگارت، برلین و مونیخ به آلمان دعوت شد. آربی اوانسیان پس از انقلاب به فرانسه مهاجرت کرد و به فعالیت‌های خود در اشکالی چون تدریس، کارگاه‌های کوچک نمایشی، اجرای نمایش به زبان فرانسه و ارمنی و ساخت فیلم ادامه داد.

اوانسیان همچنین نمایشنامه‌های «ایلف کوچولو» از (هنریک ایبسن)، «همانطوری‌که بوده‌ایم» از (آرتور آدامف) و «خلوت خفتگان» از (پیتر گیل) را کارگردانی کرده است.

آربی اوانسیان بر گردن تئاتر ایران حق عظیمی دارد؛ هم‌او بود که به عنوان یکی از ستون‌های کارگاه نمایش، در بزرگ‌ترین حرکت تاریخ تئاتر ایران در دهه چهل و پنجاه شمسی نقش عمده‌ای داشت و با کارگردانی تئاترهایی بسیار مدرن، راه‌های تازه‌ای را در تئاتر آغاز کرد.

او از چهره‌های شاخص و صاحب سبک تئاتر ایران بوده و در معرفی بسیاری از شگردها و فرم‌های تازه در تئاتر معاصر ایران آغازگر بود. نقشی را که آربی آوانسیان توانست در دهه‌های شصت و هفتاد میلادی در تئاتر ایران ایفا نماید، همانند نقشی است که قبل از او شاهین سرکیسیان توانسته بود، در اوایل دهه پنجاه تا سال ۱۹۶۶ میلادی ایفا کند. هر دو توانستند نظم کاملا جدیدی به تئاتر ایران ببخشند و تلاش‌هایی شایان توجه در به ثمر رساندن تئاتر نوین ایران داشته باشند.

مجموعه دو جلدی کتاب «تئاتر و سینمای آربی اوانسیان» از ورای نوشته‌ها، گفت‌وگوها و عکس‌ها عنوان کتابی است که در سال ۱۳۹۳ به کوشش مجید لشکری در انتشارات روزنه در ۹۲۲ صفحه به چاپ رسیده است.

این کتاب در ستایش و مرور این کارگردان تئاتر و سینما و دایره‌المعارف نسبتا جامعی است درباره این چهره شاخص هنر ایران است.