چرا حسن روحانی حرف های سعید جلیلی را تکرار می کند؟

حسن روحانی، رییس جمهور ایران در طول دو ماه گذشته، دو بار درباره ماجرای تاریخی «صلح حدیبیه» در صدر اسلام سخن گفته است.

این واقعه تاریخی در سال ششم هجری قمری رخ داده و پیامبر مسلمانان با دشمنان خود از «قبیله قریش» در منطقه حدیبیه عربستان مذاکره کرد، مذاکراتی سخت که سرانجام منجر به امضای پیمان صلح شد.

سران قبیله قریش در این پیمان نامه بدون این که پیامبر بودن محمد را به رسمیت بشناسند، حاضر به امضای موافقت نامه صلح شدند. در مهم ترین مفاد این پیمان نامه، مقرر شد قبیله قریش و مسلمانان 10 سال از جنگ و تجاوز خودداری کنند تا صلح عمومی در عربستان مستقر شود. در ماده 2 این موافقت نامه نیز که مورد اعتراض یاران پیامبر قرار گرفت، آمده بود: «اگر يكی از افراد قريش بدون اذن بزرگ‌تر خود، از مكه فرار كند، اسلام آورد و به مسلمانان بپيوندد، محمد بايد او را به سوی قريش بازگرداند ولی اگر فردی از مسلمانان به سوی قريش بگريزد، قريش موظف نيست او را به مسلمانان تحويل دهد.»

 این پیمان البته دو سال بیش‌تر دوام نداشت و دوباره بین قریش و مسلمانان جنگ آغاز شد.

اما حسن روحانی 7 خرداد امسال در مراسمی که با حضور آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی برگزار شد، گفت: «او در سایه صلح حدیبیه ای که در نظر کوته بینان ناعادلانه جلوه می کرد، پیروزی را به دست آورد که در یک‌صد جنگ هم به دست نمی آمد و فرصت طلایی را برای دنیای اسلام و تبلیغ اسلام مهیا کرد.»

روحانی اول تیرماه نیز در «نخستین کنگره بین‌المللی سبط النبی» با اشاره مجدد به صلح حدیبیه گفت: «عده ای کوته‌نظر در برابر شخص پیامبر زبان به اعتراض گشودند که چرا این کلمه را حذف یا این ماده را اضافه کردید و یا در برابر این قول چرا سخنی به میان نیاوردید.»

رییس جمهور ایران در این سخنرانی هم‌چنین  از این که آیت الله خامنه ای از یک واقعه تاریخی دیگر صدر اسلام، یعنی صلح امام دوم شیعیان به عنوان «نرمش قهرمانانه» یاد کرده، تجلیل کرد.

این اشاره ها تازگی ندارند. بهمن سال گذشته، «علی سعیدی»، نماینده علی خامنه ای در سپاه با اشاره به ضرورت تغییر تاکتیک گفته بود رهبر ایران احساس می کند که باید صلح حدیبیه امضا شود.

این ایده علاوه بر طرح در سطح مقامات، در میان حامیان دولت روحانی نیز هوادارانی دارد. «محمد قوچانی»، سردبیر هفته نامه توقیف شده «آسمان»، بهمن سال گذشته در سرمقاله این نشریه نوشت: «فتح مکه بدون شک محصول صلح حدیبیه بود که در آغاز به چشم‌ افراطی‌ها و مخالفان اسلام، عقب‌نشینی بود اما آن صلح از پیروزی در 100 جنگ برتر بود. صلح هسته‌ای ادامه همان تجربه است.»

در وضعیت کنونی، اشاره های مکرر و معنادار حسن روحانی به این پیمان نامه تاریخی، مهم است. سایت «رجانیوز» که اصول گرایان حامی سعید جلیلی آن را اداره می کنند، پس از سخنرانی اول تیرماه حسن روحانی نوشت: «آیا مطرح کردن دوباره موضوع صلح حدیبیه توسط رییس جمهور، آن هم دو روز پس از مذاکرات وین 5 و در آستانه دور بعدی مذاکرات، گام نهایی ربطی به توافق احتمالی ایران و 1+5 تا پیش از 29 تیرماه دارد؟ این در حالی است که شرایط زمانی ایران بیش از آن که به شرایط ضعف در ایام صلح حدیبیه شباهت داشته باشد، به شرایط فتح بدر و خیبر توسط مسلمین و به امام امیرالمومنین شباهت داشت. به نظر می رسد اعتماد به نفسی شبیه به آن چه جوانان تیم ملی فوتبال ایران در مقابل آرژانتین به خرج دادند، به خوبی بتواند در پذیرش شرایط بدر و خیبر و عدم تفسیر آن به شرایط دیگر موثر باشد.»

«شرایط بدر و خیبر» از جمله کلید واژه های مورد علاقه آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی است. او در مشهورترین اشاره تاریخی خود به این ماجرا، بهمن ماه 90 گفت: «یک روز در صدر اسلام، دشمنان به نظرشان رسید که با شِعب ابی‌طالب و محاصره‌ اقتصادی مسلمان ها، آن ها را از پا بیندازند اما نتوانستند. این روسیاه‌های بدمحاسبه‌گر خیال می‌کنند ما امروز در شرایط شِعب ابی‌طالبیم. این جور نیست. ما امروز در شرایط شِعب ابی‌طالب نیستیم، ما در شرایط بدر و خیبریم.»

این سخنان اندکی پس از گفته های «محمود بهمنی»، رییس کل بانک مرکزی دولت احمدی نژاد بیان شد که با اشاره به تحریم های غرب علیه ایران، گفته بود:«در شعب ابی طالب گرفتار شده ایم.»

 آیت الله خامنه ای نوروز 91 به بدر و خیبر اشاره کرده و این وضعیت را چنین توصیف کرده بود: «یعنى شرایط قبول چالش‌ها و دشوارى‌ها و غلبه‌ بر آن‌ها.»

با وجود این تعارض تاریخی - سیاسی بین گفته های قبلی رهبر ایران و سخنان اکنون حسن روحانی، یک شباهت گفتمانی جالب توجه بین سخنان روحانی و حرف های سعید جلیلی، مذاکره کننده پیشین هسته ای ایران وجود دارد.

جلیلی که پایان نامه دکترایش به بررسی سیاست خارجی پیامبر اسلام اختصاص دارد، مهرماه 85 در مقاله ای نه چندان مفصل که برگرفته از کتاب او با عنوان «سیاست خارجی پیامبر» بود و در سال 74 منتشر شده، با تمجید از صلح حدیبیه نوشت: «پیامبر دریافته بود که برای پرداختن به خارج از شبه جزیره، می بایستی در منطقه ثبات حکم فرما شود و پیامبر دیگر منازعی در منطقه نداشته باشد. ایشان توانست به مقصود خویش، ایجاد ثبات در منطقه و تبلیغ اسلام درخارج شبه جزیره برسد.»

جلیلی از این روش به عنوان بهترین شیوه جنگ سرد یاد کرد که پیامبر اسلام اجازه داد:« یک دیپلماسی هوشیارانه خواسته خویش را بر قریش تحمیل کند...،  با استفاده از سنن مشترک و نمایش قدرت مسلمانان، در تمامی مذاکرات دشمن را به بن بست برساند و با یک دیپلماسی آگاهانه، بزرگ‌ترین دشمن خویش را در منطقه خلع سلاح کرده و با خاطرجمعی بتواند اسلام را به بقیه نقاط گسترش دهد.»

یادداشت سعید جلیلی با واکنش منفی اصول‌گرایان روبه‌رو شد. هفته نامه «پنجره»، متعلق به اصول‌گرایان تندرو در آبان همان سال با انتشار مقاله ای با عنوان «نه امریکا مکه است، نه ژنو حدیبیه»، به او تذکر داد که مبارزه با قدرت‏ های استکباری،  اصلی همیشگی و حاکم بر سیاست خارجی پیامبر اسلام بوده است.

در این مقاله آمده که اقدامات پیامبر در جریان حدیبیه، تحت شرایطی خاص انجام شده، «استثنایی است و ویژه آن شرایط و امکان استخراج یک استراتژی همیشگی برای سیاست خارجی حکومت اسلامی از آن وجود ندارد. اصل، همان مبارزه دایمی با استکبار تا ریشه کنی کامل آن است. از این رو است که بسیاری از علما به اقدامات پیامبر در این واقعه به عنوان استثنا نگریسته اند.»

این انتقادها به نظر می رسد موثر واقع شدند و سعید جلیلی هم اندک اندک از استراتژی صلح به سوی استراتژی مقاومت و مبارزه گرایش پیدا کرد و کم‌تر سخنی از صلح حدیبیه به میان آورد. با این حال، یک سال پس از رفتن او از دبیری شورای عالی امنیت ملی، ایده صلح حدیبیه اش با قوت تمام از سوی دولت جدید در حال پی‌گیری است.

آیت الله علی خامنه ای هم پیش از این درباره صلح حدیبیه سخن گفته است. او 14 خرداد 79 در سخنانی مشابه گفته های کنونی حسن روحانی، درباره صلح حدیبیه گفت:«حرکتی که اتفاق افتاد، از یک جنگ بزرگ دارای آثار بیش‌تری بود. برکات آن و کیفیت رویارویی، یک برکت و کیفیت استثنایی بود.»

او 29 خرداد سال 88 در خطبه های نماز جمعه از صلح حدیبیه به عنوان سیاست مکتوم الهی یاد کرد.

با این حال، هفته نامه پنجره در مقاله ای که آبان 88 منتشر کرد، به یکی از دروس خارج فقه علی خامنه ای اشاره کرده که گفته است: «رفتار پیامبر اکرم به صورت خاص و در شرایط خاصی شکل گرفت و تنها گویای آن است که چنین رفتاری تحت چنان شرایطی و با آن شکل خاص جایز است و نمی‏توان از آن جواز مطلق چنین رفتاری را در هر شرایط و به هر شکلی استنباط کرد. علاوه بر این، مراد جدی حضرت بر ما معلوم نیست. پس سنت فعلی پیامبر اکرم در صلح حدیبیه نیز تنها استثنایی بر قاعده به شمار می‏رود. لذا باید به هنگام استفاده از آن، به مورد قطعی و قدر متیقن از آن بسنده کرد.»

رهبر جمهوری اسلامی به شباهت سازی های تاریخی بسیار علاقه مند است. به نظر می رسد او در وضعیت کنونی، مایل است در هیبت یک تصمیم استثنایی پیامبرگونه یا الهام گرفته از سیاست مکتوم الهی، تن به صلح حدبییه دهد؛ به ویژه این که هم حسن روحانی و هم سعید جلیلی توان دفاع از چنین تصمیمی را دارند.

با این حال مشهود است که تصمیمی چنین دشوار، خطرات درونی دارد. حسن روحانی در سخنرانی یک تیرماه خود به برخی مشکلات پیامبر مسلمانان در پذیرش صلح حدیبیه اشاره کرد: "در جریان صلح حدیبیه حتی برخی یاران نزدیک پیامبر نیز دچار تعجب شدند و تقاضای مرگ از خدا کردند. این نشان می دهد که شجاعت در صلح، بالاتر از شجاعت در جنگ است." این اشاره حسن روحانی را می توان مهم ترین بخش سخنان او دانست، شجاعت اکنون واژه ای مهم تر از صلح یا اراده برای صلح است.