بن‌بست دیپلماسی اقتصادی اردوغان در تهران

در جریان سفر یک روزه رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه به ایران هر قدر که طرفین تلاش کردند با تعارف و لحن صمیمانه نزدیکی به یکدیگر را به نمایش بگذارند اما اختلافات آنقدر جدی بود که اردوغان سفر خود را که برای دو روز تنظیم شده بود یک روزه به پایان رساند و به آنکارا باز گشت.  

 چندی‌ گذشته رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه به همراه وزرای انرژی، اقتصاد، و خارجه این کشور به تهران سفر کرد و با مقامات عالی رتبه ایران دیدار و گفتگو کرد. این دیدار پس از آن انجام می‌شد که در ماه‌های اخیر تلاش‌های گسترده‌ای از سوی دو کشور برای افزایش روابط سیاسی و تجاری صورت گرفته بود

 پس از این دیدار رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه به تلویزیون دولتی ترکیه درباره این دیدار گفته بود که نتوانسته با ایران بر سر مسئله سوریه به توافق برسند. همزمان برخی گزارش‌ها از تهران حاکی بود که این سفر در ظاهر در مورد روابط دوجانبه و توافقنامه‌های اقتصادی انجام شده اما پشت درهای بسته، موضوع این سفر توافق بر سر مسئله سوریه بوده است. پس از آغاز بحران در سوریه دو کشور اختلافات عمیقی با یک دیگر داشتند: ترکیه خواهان رفتن اسد است و ایران خواهان ماندن اسد. البته با وجود اختلافات دو کشور اردوغان در این سفر با رهبر ایران آیت‌الله خامنه‌ای دیدار کرد.

 اما بجز مسئله سوریه، دو کشور اختلافات دیگری نیز در زمینه انرژی با یکدیگر دارند. از جمله این که گاز وارداتی ترکیه از ایران به قیمت 475 دلار برای هزار متر مکعب گران تر از گازی است که روسیه و ترکمنستان وارد می کند. پس از آنکه وزیر امور خارجه ایران و ترکیه در کنار رودخانه هادسن در حاشیه اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک قدم زدند و بعد از آن سفر جواد ظریف به ترکیه و مذاکرات خصوصی و صمیمانه طرفین انتظار می‌رفت اختلافات دو کشور بر سر مسئله انرژی حل و فصل شود اما این اتفاق نیفتاد.

 این در حالی بود که اردوغان در این سفر تیم اقتصادی خود را نیز به همراه آورده بود اما عدم دست یابی به به توافق با ایران موجب شد حتی سفر خود را که بر مبنای اعلام رسانه‌های ترکیه از جمله تودی زمان قرار بود دو روز طول بکشد بعد از ۲۴ ساعت پایان دهد.

 در این ارتباط، دکتر مهرداد عمادی کار‌شناس اقتصادِ انرژی مقیم بریتانیا، که این روز‌ها در گروه مشاوره «بتا ماتریکس» فعالیت می‌کند به «ایران وایر» می‌گوید: «با افزایش فشار‌ها بر ایران در اواخر ۲۰۰۵ ترکیه به دلیل اینکه در حقیقت پل تجارت ایران با اروپا محسوب می‌شد توانست امتیازاتی بگیرد. از جولای ۲۰۱۲ که تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ایران آغاز شد نیز تلاش داشت تخفیف‌هایی از ایران بگیرد؛ حتی تخفیف‌هایی که به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نبود. اما حالا پس از توافق نامه ۲۴ نوامبر میان ایران و قدرت‌های جهانی، با توجه به اینکه در ۱۲ ماه آینده تحریم‌ها علیه ایران کاهش پیدا خواهد کرد این خواست ترکیه برای گرفتن تخفیف از ایران دور بودن ترکیه از واقعیت روز دیپلماسی خارجی ایران را نشان می‌دهد. خصوصاً در شرایطی که بحران در اوکراین و کشورهای همسایه روسیه موجب شده است بار دیگر ایران دوباره به عنوان یک منبع مطمئن صادرات گاز به اروپا مطرح شود.»

 با این حال بر مبنای گزارش‌های رسمی در جریان این سفر چهار تفاهم نامه از جمله سند تفاهم شورای عالی همکاری دو کشور، سند پنجمین کمیته مشترک تجاری دو کشور، یک توافقنامه (PTA)  برای کاهش تعرفه‌های گمرکی برای ۲۲۰ قلم صادرات تولیدات صنعتی ترکیه و واردات محصولات غذایی از ایران و همچنین یک سند همکاری رسانه‌ای بین آنادولو و خبرگزاری جمهوری اسلامی به امضا رسیده است.

 روابط تجاری میان ایران و ترکیه در طول ده سال بحران بر سر برنامه اتمی ایران کمتر تحت تاثیر تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران قرار گرفته بود و حتی روند رو به رشد خود را حفظ کرده بود. حجم این روابط در ۲۰۰۳ حدود ۲ میلیارد دلار بود اما در پایان ۲۰۱۲ با رشدی یازده برابری به ۲۲ میلیارد دلار رسید.

 اما در سال ۲۰۱۳ به دلیل شدت گرفتن تحریم‌ها فروش نفت و گاز ایران به ترکیه به شدت کاهش پیدا کرد.

 هرچند آمریکا دوبار ترکیه را به همراه چند کشور دیگر از جمله ژاپن برای کوتاه مدت از تحریم ها مستثنی کرد اما نهایتا شدت گرفتن تحریم ها موجب شد حجم روابط تجاری میان ایران و ترکیه با کاهشی ۴۰ درصدی به ۱۳/۵ میلیارد دلار برسد.

همچنین در سال گذشته ترکیه به دلیل تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران ناچار شد بخشی از پول گاز وارداتی از ایران را به طلا پرداخت کند. امری که موجب افزایش قابل توجه صادرات طلای ترکیه به ایران شد تا آنجا که به گفته وزیر اقتصاد ترکیه ۶۰ درصد کل صادرات طلای این کشور به مقصد ایران ارسال می‌شود.

 ایران نیز به منظور وصول درآمدهای نفتی از بانک‌های ترکیه به عنوان واسطه استفاده کرده است. از جمله در آمد‌های ناشی از فروش نفت به هند از طریق هالک بانک ترکیه به دست ایران می‌رسید که در این میان مبالغ هنگفتی هم سهم واسطه‌های ترکیه‌ای شد.

 به اعتقاد مهرداد عمادی «در دوران تحریم‌های بین‌المللی کشورهایی مثل امارات متحده و ترکیه پل تجارت خارجی ایران بودند و از طریق واسطه‌گری سود بسیار بسیار کم سابقه‌ای در اقتصاد خودشان بدست آوردند. اما پس از توافق ۲۴ نوامبر و آغاز روند کاهش تحریم‌ها این ادامه نخواهد داشت؛ برای اینکه ایران دیگر نیاز نخواهد داشت که از واسطه‌گری کشورهایی مثل امارات و ترکیه استفاده کند و مستقیم بازرگانان بخش خصوصی ایران نیاز‌هایشان را از کشورهای اروپایی خریداری خواهند کرد.»

 ار سوی دیگر، بنا بر اعلام وزیر توسعه ترکیه، تراز تجاری میان طرفین در سال گذشته به سود ایران بوده است. به معنای دیگر حجم صادرات ایران به ترکیه بیش از واردات ایران از ترکیه است. این موضوع موجب شده است که طرف‌های ترک تمایل زیادی به افزایش صادرات خود به ایران داشته باشند.

 اما سقوط آزاد ارزش پول ترکیه در ماه‌های اخیر موجب شده کالاهای ترکیه در ایران قیمت ارزان تری پیدا کنند و قدرت رقابت بیشتری با تولیدات ایرانی پیدا کنند. این موضوع مراتب نگرانی دست کم بخشی از محافل اقتصادی ایران را به همراه داشته است تا جایی که وزیر صنایع ایران با انتقاد از عملکرد تجاری ترکیه ابراز امیدواری کرده است که تجارت میان طرفین بر اساس ریال و لیر انجام شود.

 علاوه بر این آن طور که عمادی به «ایران وایر» می‌گوید، ایران به دلیل اینکه در سال‌های گذشته تحت تحریم‌های شدید بین‌المللی بوده تکنولوژی پایین تری در اختیار دارد و تبع آن بازدهی نیروی کار ایرانی پایین‌تر است. بر همین اساس در چارچوب بهره دهی کار و سرمایه، کالاهای ایران در مقایسه با کالاهای همسایه گران‌تر هستند و این توان رقابت ایران را به شکل قابل توجهی کاهش داده است.

 اما اکنون با باز شدن درهای دیپلماسی ایران پس از توافق ۲۴ نوامبر با قدرت‌های جهانی، ایران این روز‌ها شاهد ترافیک رفت و آمد وزرای خارجه، هیات‌های سیاسی و اقتصادی و همچنین شخصیت‌های برجسته بین‌المللی بوده است.

 عمادی می‌گوید: «این موضوع هم ترکیه و هم آن کسانی که در ایران در این سال‌ها تبدیل به ابزارهای کلیدی برای بستن قرارداد‌های واسطه‌ای با ترکیه شده‌اند را نگران کرده است. هر دوی این‌ها طبیعی است که مقاومت خواهند کرد. و حتی لابی خواهند کرد که تجارت با ترکیه ادامه پیدا کند. ولی تصور من این است که در میان مدت ما شاهد این خواهیم بود که وزنه تجارت خارجی ایران با اتحادیه اروپا بالا‌تر برود و با کشورهای همسایه کوچک‌تر شود.»

 تهران رسماً از غول‌های نفتی اروپایی برای همکاری دعوت کرده است، پیشنهادات چربی هم از طرفین غربی روی میز دارد. این موضوع باعث شده است که ایران با انگیزه کمتری به پیشنهاد ترکیه برای خرید نفت و گاز توجه کند. به نظر می‌رسد ترکیه هم شانس کمی در مقابل رقبای غربی دارد. با این حال هنوز زمان باقی است. حسن روحانی قرار است در آینده نزدیک به ترکیه سفر کند. باید دید آیا در این مدت ترکیه می‌تواند پیشنهاد خوبی روی میز ایران بگذارد؟