آینده طرح هدفمندی یارانه ها

با نزدیک شدن انتخابات ریاست جمهوری بنظر می رسد رییس جمهور آینده ایران کسی غیر از محمود احمدی نژاد خواهد بود. پایان دوره دولت او باعث شده است تا بسیاری بپرسند آینده برنامه های اقتصادی دولت او مانند طرح هدفمندی یارانه ها چه خواهد بود؟

یکی از صفهایی که در سالهای اخیر به صفهای موجود در ایران اضافه شده است، صفهای انتظاری است که نزدیک آخر هر ماه در جلوی دستگاههای خودپرداز بانکهای ایران تشکیل می شود. هر شهروند ایرانی، در صورتی که مدارک لازم را ارائه کرده باشد، در ماه می تواند از دولت چهل و پنج هزار تومان به عنوان بخشی از طرح هدفمندسازی یارانه ها دریافت نماید. آنچه که دولت را قادر به پرداخت این مبلغ به میلیونها ایرانی می کند حذف یارانه ای بوده که به سوخت، آب، برق، نان و سایرکالاها و خدمات عمومی تعلق می گرفته است. دولت محمود احمدی نژاد هدفمندسازی یارانه ها را یکی از بزرگترین موفقیتهای اقتصادی خود می داند و احمدی نژاد بارها از آن به عنوان موفقترین برنامه برای کاهش فقر یاد کرده است. ادعایی که بسیاری از منتقدان اقتصادی دولت، اعم از محافظه کار، اصولگرا و اصلاح طلب، آن را رد می کنند. ماه گذشته مجلس شورای اسلامی موفق شد جلوی اجرای مرحله دوم طرح هدفمندی یارانه ها را بگیرد و در مباحث صحن علنی دولت رسما به تخلفی ۳۰۰۰ میلیارد تومانی در اجرای طرح هدفمندی متهم شد. آیا رییس جمهور بعدی به طرح هدفمندی یارانه ها ادامه خواهد داد؟ امروز کمتر کسی منکر اثرات تورمی این طرح است و برخی باور دارند که این طرح با کاهش بهره وری اقتصادی در ایران به قدرت تولید کشور آسیب رسانده است.

شاید شکست دولت در اجرای طرح هدفمندی یارانه ها یکی از معدود مواردی باشد که هر هشت نامزد ریاست جمهوری بر سر آن توافق دارند، اگر نه بر سر عوامل این شکست و یا دلایل آن. حسن روحانی اعتقاد دارد که دولت در پرداخت یارانه ها با بی نظمی عمل کرده است و در حالیکه درآمد دولت از افزایش قیمتها تنها 24.5 هزار میلیارد تومان بوده است، ۵۰ هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت کرده است. سعید جلیلی هدفمندی را طرح خوبی می داند که ساختار اجرایی دولت ظرفیت اجرای آن را نداشته است. محسن رضایی اعتقاد دارد که یارانه ها باید صرف سرمایه گذاری در تولید می شد. با اینحال هیچکدام از هشت کاندیدا خیال ندارند هدفمند سازی یارانه ها را متوقف کنند و هر هشت تن خود را متعهد به ادامه آن می دانند. هر چه باشد از نظر آنها هدفمندسازی یارانه ها مصوبه مجلس شورای اسلامی است. با اینحال هیچکس نمی تواند این واقعیت اقتصادی را کتمان کند که تورم سی درصدی اقتصاد ایران مدتهاست که یارانه چهل وپنج هزار تومانی را بی ارزش کرده است. محمدرضا عارف در مناظره ریاست جمهوری یادآور شد که یک خانوار 5 نفره در ماه ۲۲۵ هزار تومان یارانه دریافت می کند در حالیکه برای ۹ قلم کالای اساسی مورد نیازش باید ۲۷۰ هزار تومان در ماه بپردازد. هستند ناظرانی که هدفمندسازی یارانه ها را از عوامل افزایش تورم در اقتصاد ایران می دانند.

این ناظران باور دارند که دولت منابع کافی برای تامین یارانه های نقدی طرح هدفمندی سازی را در اختیار نداشته است. دولت در عمل با استقراض از بانک مرکزی و افزایش نقدینگی در جامعه موفق شده است تا این طرح را اجرا کند.کاری که باعث افزایش تورم در جامعه و کاهش ارزش واقعی یارانه های پرداختی به خانوارها شده است. در نتیجه یارانه های پرداختی به خانوارهای ایرانی نتوانسته اند افزایش هزینه ناشی از افزایش قیمت کالاها، سوخت و حاملهای انرژی را جبران کنند. نمایندگان جامعه کشاورزی ایران باور دارند که هیچ جا زیانهای طرح هدفمندی و خسارت ناشی از افزایش تورمی قیمتها به اندازه جامعه کشاورزی ایران قابل مشاهده نیست. جامعه ای که بسیاری باور دارند برنده اصلی طرح هدفمندسازی یارانه ها بوده است. حسین گروسی نماینده شهریار و عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی در اردیبهشت ماه گذشته به این نکته اشاره کرد که در نتیجه افزایش بهای برق و قیمت کالاهای اولیه بسیاری از مرغداریها و دامداریهای کشور در آستانه ورشکستگی قرار دارند. علی سبحانی فر نماینده مردم سبزوار در یک سخنرانی در ماه گذشته دولت را متهم کرد که از یک سو با افزایش هزینه سوخت و قیمت کالاها باعث افزایش هزینه های تولیدی و کاهش تولیدات کشاورزی شده است و از سوی دیگر با واردات بی رویه گندم عامل کاهش شدید قیمت گندم در داخل کشور بوده است.

فقدان آمار مناسب درباره اثرات اجرای طرح هدفمندسازی یارانه ها در مناطق روستایی کشور باعث شده است تا کمتر اقتصاددانی در اینباره ابراز نظر کند. در بهترین حالت خانوارهای روستایی ایران مبلغی درآمد ماهیانه به دست آورده اند که باعث شده تا احساس امنیت اقتصادی بیشتری بکنند. با اینحال به نظر می رسد که این افزایش احساس امنیت به افزایش فعالیتهای اقتصادی منجر نشده است. حامد که کارگاهی صنعتی را در مناطق روستایی مرکز ایران اداره می کند از سختی کار و کاهش تمایل روستاییان به کار در کارگاهها شکایت می کند. در کنار افزایش بهای سوخت و انرژی او ناچار شده است تا حقوق بیشتری را به کارگرانش پرداخت کند تا آنها همچنان به کار ادامه بدهند. مصطفی که در تهران به فرش فروشی اشتغال دارد دیگر نمی تواند بافندگان محلی را راضی به برپایی داربست و بافت فرش دستی کند. او سالها با خانواده های روستایی در آذربایجان و قم کار کرده است "ولی از زمانیکه دولت پرداخت ماهیانه یارانه نقدی را شروع کرد، طرفهای من دیگر تمایلی به فرشبافی ندارند". به نظر می رسد پرداخت یارانه نقدی در مناطق روستایی باعث شده است تا برخی دیگر نیازی به شاغل بودن نبینند.

واکنش دولت به این انتقادات متناقض است. محمدرضا فرزین دبیر ستاد هدفمندسازی یارانه ها در مصاحبه ای درباره فاز دوم هدفمندی یارانه ها اعلام کرد که ضریب جینی در مناطق روستایی کشور در نتیجه اجرای این طرح بهبود پیدا کرده است و از نابرابری در این مناطق کاسته شده است. به باور او اجرای هدفمندی یارانه ها نقدینگی را افزایش نداده است. او همچنین قول داد که یارانه نقدی نه قطع می شود و نه کاهش می یابد. قولی که دیگر حتی همکاران محمود احمدی نژاد اجرای آن را چندان ساده نمی‌دانند. رحیم ممبینی، معاون بودجه معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری، بعد از مخالفت مجلس با افزایش قیمت سوخت، منبع اصلی تامین هزینه طرح، به خبرنگاران گفت که دولت تنها توان پرداخت یارانه به خانوارها را دارد و دیگرنمی تواند به تولیدکنندگان یارانه ای پرداخت کند. با این حال محمود احمدی نژاد در سخنانی در شهر ارومیه با انتقاد از مخالفت مجلس با فاز دوم هدفمندی یارانه ها گفت که افزایش یارانه ها به ۲۵۰ هزار تومان برای هر نفر ممکن بوده است و تنها با افزایش قیمت بنزین به ۲۱۶۵ تومان محقق می شده است. او ادعای منتقدانش را درباره نقش هدفمندسازی یارانه ها در افزایش تورم رد کرد و گفت " بیشتر از ۵ تا ۶ درصد تورم به وجود نیامد". او طرح هدفمندی را یکی از موفقترین طرحهای دولت دانست، ولی هر روز از تعداد موافقان این باور کاسته می شود.

به نظر نمی رسد در شرایط فعلی دولت آینده بخواهد پرداخت یارانه ها را متوقف کند، کاری که به نارضایتی عمومی دامن خواهد زد. از طرف دیگر به نظر نمی رسد دولت آینده منابع کافی را برای ادامه طرح هدفمندسازی در اختیار داشته باشد. بخشی از این ناتوانی از این واقعیت ناشی می شود که دولت محمود احمدی نژاد طرح هدفمندسازی را نه به عنوان یک بخش از یک برنامه اقتصادی کلان و هماهنگ بلکه بعنوان یک برنامه رفاه اجتماعی برای جذب توده های مردم به اجرا گذاشت. در اجرای این برنامه تبعات اقتصادی و آثار اجتماعی آن در نظر گرفته نشد و مانند بسیاری از برنامه های اقتصادی، اهداف بلند مدت اقتصادی قربانی اهداف کوتاه مدت سیاسی شدند تا دولت بتواند پایگاهی در میان گروهی از اقشار اجتماعی بدست بیاورد. ادامه این طرح در سالهای آینده، در حالیکه تورم از ارزش واقعی یارانه نقدی می کاهد و بر هزینه های تولید می افزاید، برای خانوار ایرانی رفاه قابل توجهی به ارمغان نخواهد آورد. اما سیاستمداران آن را ادامه خواهند داد تا مانند اولین مجری‌اش، مردمگرا به نظر برسند.