پشت صحنه آرا موافق، مخالف و ممتنع در سازمان ملل

در 13 سال گذشته، هر ساله «کمیته سوم» سازمان ملل قطع نامه ای موسوم به «وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسلامی ایران» را به رأی گذاشته است. این متعلق به آن قطع نامه هایی است که با تمرکز بر مسايل اجتماعی، انسانی و حقوق بشری یک کشور خاص روی میز کمیته سوم قرار می گیرد. سوریه، برمه و کره شمالی سه کشور دیگری هستند که این قطع نامه شامل آن ها هم می شود.

قطع نامه امسال علیه ایران که به حمایت و پیشنهاد کانادا و همراهی ۴۶ کشور دیگر تهیه شد، بر تعهدات ایران برای ارتقای وضعیت زنان و اقلیت های قومی صحه می گذارد ولی در عین حال، از ایران می خواهد تا در مورد اعدام ها، شکنجه ها، استانداردهای قضایی و دادگاه ها، شرایط زندان، آزادی بیان و عقیده، حقوق زنان و اقلیت ها و آزادی انتخابات اقدام کند.

از تمام ۱۹۳ عضو سازمان ملل دعوت شده تا برای رأی مثبت یا منفی به این قطع نامه در اجلاس عمومی سازمان ملل در نیویورک شرکت کنند. رأی گیری در دو مرحله انجام می شود. در دور اول، در تاریخ ۱۹ نوامبر، ۷۶ کشور رأی مثبت، ۳۵ کشور رأی منفی و ۶۸ کشور رأی ممتنع دادند. نتیجه رأی گیری در مرحله دوم که در ۱۷ دسامبر انجام می شود احتملا ً تا حدی تغییر کند زیرا هنوز چند کشور رأی خود را نداده اند.

پس از اعتراضات موسوم به «جنبش سبز» در سال ۲۰۰۹ و سرکوب خشونت آمیز اعتراضات در ایران، سال ۲۰۱۵ تا به حال شاهد کم ترین رأی مثبت به نفع ایران بوده است. برخی از فعالان و مدافعان حقوق بشری ابراز نگرانی کرده اند که شاید فضای دیپلماتیک حول توافق هسته ای ایران با قدرت های بزرگ، نگرانی کشورها در مورد وضعیت حقوق بشر در ایران را کم کند و یا به حاشیه براند.

مثبت ها و منفی ها

 رأی به قطع نامه، فرایند سیاسی فشرده ای است که بازتاب دهنده منافع اقتصادی، روابط شخصی بین دیپلمات های کشورهای عضو و اختلافات و شکاف های عمیق، هم بر سر مکانیسم های حقوق بشری سازمان ملل و هم  بر سر مفهوم کلی حقوق بشر است.

رأی و دیدگاه بعضی کشورها پیش بینی شدنی است ولی کشورهایی هم هستند که رأی آن ها هر سال نوسان می یابد.

پیش بینی شدنی ترین گروه در سازمان ملل که به طور سیستماتیک به قطع نامه ها رأی مثبت می دهد، گروه موسم به «اروپای غربی و دیگر کشورها» (Western Europe and Others Group) است. این گروه شامل کشورهای اتحادیه اروپا و نیز کشورهای غربیِ غیرعضو در اتحادیه اروپا مثل نروژ و سوییس می شود. البته دموکراسی های پیشرفته لیبرالی مثل امریکا، استرالیا، زلاندنو و کانادا را هم در بر می گیرد. اسراییل هم عضوی از این گروه است.

اعضای اتحادیه اروپا به طور معمول یک صدا به قطع نامه ها رأی مثبت می دهند. «مانی مستوفی» از مؤسسه «ایمپکت ایران» که ایران را به همکاری با مکانیسم های حقوق بشری سازمان ملل ترغیب می کند، این رویه را «توافق جنتلمن ها»ی اروپا می خواند. به گفته او، اعضای اتحادیه اروپا متن قطع نامه را از پیش می خوانند تا به موضع مشترکی دست یابند. بسیاری از کشورهای اروپایی از لایحه های پیشنهادی هم حمایت می کنند. با این حال، استثنائاتی هم وجود دارد. امسال، یونان به قطع نامه رأی مثبت داد ولی به شکل غیرمنتظره ای از حمایت خود دست کشید.

مستوفی می گوید: «در سال گذشته، وزیر امور خارجه یونان، "نیکوس کوتزیاس" و محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در جهت ایجاد روابط بهتر میان دو کشور تلاش می کردند.»

اروپا نفوذش را به آن سوی مرزهای خود نیز گسترش می دهد و ترکیه تا به حال اصلا ً رأی نداده است چون نامزد عضویت در سازمان ملل است.

از آن سو، در سازمان ملل گروهی متشکل از 30 کشور وجود دارد که به طور مرتب از طرح قطع نامه حمایت می کنند. در مرکز این گروه، روسیه و چین جای دارند که رأیشان در سازمان ملل، هم در اختلافاتِ مربوط به دوران جنگ سرد ریشه دارد و هم و در حساسیت آن ها نسبت به توجه بین المللی به کارنامه حقوق بشری در کشورهای خود.

هند هم به طور سیستماتیک رأی منفی می دهد. مستوفی می گوید: «هند نگاه بسیار سردی به مکانیسم های حقوق بشری سازمان ملل دارد، به ویژه وقتی ناظر به چند کشور خاص می شود.»

به اعتقاد یک مقام رسمی در سازمان ملل که در تهیه متن قطع نامه همکاری می کرده و نخواست نامش فاش شود، هند در مورد وضعیت حقوق بشر در ایران ابراز هم دلی می کرده ولی در عین حال، منافع ژئوپولیتیک و اقتصادی زیادی را هم در نظر می گیرد.

هند به دلیل رقابت دیرینه اش با پاکستان، همیشه تلاش کرده تا با ایران و افغانستان روابط خوبی برقرار کند. گفتنی است که هند بخش اعظمی از برنج خود را به ایران می فروشد.

بعضی از کشورهایی هم که با جنبش های افراطی چپ گرایانه در امریکای لاتین هم‌بستگی دارند، رأی منفی می دهند. بعضی کشورها هم نگران این هستند که محکومیت های بین المللی علیه ایران چه نتایج و عواقبی برای آن ها دارد.

«آشایا کومار»، نایب رییس سازمان ملل در «دیدبان حقوق بشر» می گوید: «کشورهایی هستند که مباحث حقوق بشری واقعاً برایشان آزاردهنده و معذب کننده است.»

به گفته او، مورد اخیری که در کمیته سوم به پیشنهاد و حمایت نروژ برای صیانت از مدافعان حقوق بشر به اجرا گذاشته شد، تنها ۱۴ رأی منفی کسب کرد. رأی های منفی به روسیه و چین تعلق داشتند و همین طور به سوریه، عربستان سعودی، ایران، پاکستان، سودان، بوروندی، کنیا، نیجریه، زیمباوه، آفریقای جنوبی، کره شمالی و میانمار.

کومار می گوید «هم‌پوشانی بسیار زیادی وجود دارد بین کشورهایی که به قطع نامه علیه ایران رأی منفی دادند و کشورهایی که به این طرح اخیر در کمیته سوم رأی منفی دادند.»

همه این کشورها به قطع نامه علیه ایران رأی منفی دادند به استثنای کنیا، نیجریه و آفریقای جنوبی که رأی ممتنع دادند. 

ممتنعین

هر ساله بزرگ ترین گروه رأی دهندگان به قطع نامه علیه ایران را کشورهایی تشکیل می دهند که رأی ممتنع دارند.

بسیاری از این کشورها از اعضای «جنبش عدم تعهد» هستند که در دوران جنگ می خواستند از طریق اتحاد و همکاری با یک دیگر از درگیری های جنگ سرد اجتناب کنند. ایران هم یکی از اعضای این گروه است. بسیاری هم از اعضای گروه «جی ۷۷» هستند؛ مجموعه گسترده ای از کشورهای در حال توسعه که خواهان حمایت از منافع اقتصادی یک دیگر و ارتقای قدرت چانه زنی خود در سازمان ملل هستند. ایران از اعضای این گروه هم هست. هیچ کدام از این دو گروه موضع منسجمی درباره قطع نامه ایران ندارند.

ممتنعین انگیزه های متعددی دارند؛ کشورهایی مثل آفریقای جنوبی و برزیل که هریک در مناطق خود قدرت منطقه محسوب می شوند، سعی دارند تا نفوذ خود را در قاره آفریقا و امریکای جنوبی گسترش دهند.

به گفته منبعی نزدیک به سازمان ملل، موضع آفریقای جنوبی متأثر از این واقعیت بوده که سازمان ملل قطع نامه های ویژه کشورهای زیمباوه و جمهوری دموکراتیک کنگو را از دستور کار خود خارج کرده است. به گفته این منبع، آفریقای جنوبی در سال ۲۰۰۷ از طرحی حمایت کرده که به موجب آن، دولت می‌تواند برای رأی‌ گیری درخواست کند که هیچ اقدامی انجام نشود که به آن «No-action Motion» می‌گویند.

برزیل نیز بارها تردیدهای خود را درباره فرایند سیاسی حاکم بر کمیته سوم ابراز و تا این سال در «شورای حقوق بشر سازمان ملل» در ژنو از لایحه های متعددی درباره وضعیت حقوق بشر در ایران  حمایت کرده است.

«کامیلا آسانو» از مؤسسه حقوق بشری «کنکتاس» می گوید برزیل معمولا ً این استدلال را می آورد که قطع نامه کمیته سوم از توازنی کافی برخوردار نیست چراکه حامیان آن، متن قطع نامه را با «صداهایی از دیگر مناطق جهان» به مشورت نمی گذارند.

برزیل تنها کشوری نیست که در مورد فرایند حاکم بر کمیته سوم بدبین و شکاک است. کومار می گوید: «بعضی کشورها بر این نظر هستند که اجلاس عمومی سازمان ملل نباید این کشورها و هم‎قطارانشان را نماد نقض حقوق بشر معرفی کند چون مکانیسم های حقوق بشری دیگری در ژنو برای رسیدگی به این امور در سطحی کلی تر و جهانی تر وجود دارد. سؤال این کشورها این است که چرا کشورهای فقیر باید این قدر در نیویورک زیر ذره بین قرار گیرند.»

شورای حقوق بشر سازمان ملل در ژنو اجلاس های «بررسی ادواری حقوق بشر» (یو پی آر) برگزار می کند که در آن ها به بررسی کارنامه حقوق بشری تمام کشورها پرداخته می شود.

کشورهایی مثل سنگاپور از شرکت در رأی گیری های کمیته سوم خودداری می کنند چراکه معتقد هستند نباید هیچ قطع نامه ای ویژه یک کشور خاص وجود داشته باشد. بعضی کشورها هم به دلایل اقتصادی رأی ممتنع می دهند؛ مثل کنیا که بر بازار چای ایران تکیه دارد. از آن سو، بسیاری از کشورهای کوچک هم هیچ نفعی از موضع گیری نمی برند؛ این است که رأی ممتنع می دهند.

رأی های متغیر

کشورهای بسیار کمی هستند که هر ساله رأی خود را تغییر می دهند. بیش تر آن ها کشورهای بسیار کوچکی هستند که با ایران فاصله بسیار زیادی دارند. کومار می گوید: «بخش زیادی از این [تغییر جهت] به دلیل لابی گری و چانه زنی است. این کشورها در منطقه نیستند و این رأی گیری ها را فرصتی برای رسیدن به اهداف سیاسی خود می دانند. به این معنا، قطع نامه می تواند سیاسی شود.»

آن طور که کومار می گوید، جزیره های کوچک دریای کارائیب و اقیانوس اطلس می توانند تحت تأثیر لابی گری های هر دو طرف قرار بگیرند. گرنادا در سال های قبل رأی ممتنع می داد ولی امسال رأی خود را به مثبت تغییر داد. حال آن که ترینیداد و توباگو، کیریباتی، تونگا و جزایر سلیمان با وجود حمایت از قطع نامه در سال های پیش، امسال رأی ممتنع دادند.

بنابر اظهارات منبعی نزدیک به سازمان ملل، ایران اخیراً وعده هایی برای کمک به این جزیره های کوچک داده است. به گفته او، چند سال پیش ایران به تووالو وعده داده بود که در ازای تغییر رأی خود، برای این کشور فرودگاه تک باندی تأسیس کند اگرچه این وعده هرگز تحقق نیافت.

آن طور که این مقام نزدیک به سازمان ملل می گوید، ایران به تونگا پیشنهاد روابط تجاری و دیپلماتیک داده و تلاش می کند تا رأی این کشور را به رأی ممتنع بدل کند.

به گفته او، جزیره کوچک کیریباتی رأی خود را به زلاندنو می سپرده و رأی این کشور هم مثبت بوده است. حالا موضع کیریباتی تغییر کرده است.

به گفته او، خشم کشورهای کوچک جزیره ای نسبت به امریکا و کانادا در مورد مسامحه بر سر تغییرات اقلیمی مدام رو به افزایش است؛ مسأله ای که وجود و بقای آن ها را به خطر انداخته است.

از جمله کشورهای مهمی که امسال رأی خود را تغییر داده اند، می توان به مکزیک اشاره کرد که پس از سال ها حمایت از قطع نامه، امسال رأی ممتنع داد. می توان به گواتمالا، السالوادور، گابن و سودان جنوبی نیز اشاره کرد که همه جزو کشورهایی بودند که پیش از این به قطع نامه رأی مثبت می دادند.

بر اساس بیانیه هایی که مکزیک و گواتمالا از محل اجلاس عمومی سازمان ملل قرائت کردند، چنین بر می آید که مکزیک پس از توافق هسته ای، در رهیافت خود بازبینی کرده است. ولی از آن سو، دیپلمات های گواتمالا نیز از تجارب دست اول خود از تأثیرات مثبت قطع نامه های حقوق بشری سازمان ملل بر کشور خود صحبت کرده اند. 

السالوادور در دو سالِ پس از انتخاب حسن روحانی، رأی ممتنع می داد ولی حالا ظاهراً به این نتیجه رسیده ایران پیشرفت بسیار اندکی داشته است. 

کشور کوچک گابن در غرب آفریقا عضو جدیدی از ۴۷ عضو شورای حقوق بشر سازمان ملل شده است و مایل است که توجه خود را به حقوق بشر نشان دهد.

سودان جنوبی، نوپاترین کشور جهان، در سال ۲۰۱۱ از سودان جدا شد. سفیر این کشور در سازمان ملل، «فرانسیس دنگ»، از مدافعان حقوق بشر است و مشاور ویژه پیشین «بان کی مون» در جلوگیری از جنایت علیه بشریت نیز بوده است. سودان همیشه رأی منفی می داده و بر موضع خود ثابت خواهد ماند.

خوبی قطع نامه چیست؟

رهبران و مقامات ایران مرتب قطع نامه های سازمان ملل را بی معنی و توهین آمیز می خوانند. بعید است که تصویب یا عدم تصویب لایحه ای در خصوص مسایل حقوق بشری ایران نتایج مستقیمی در داخل ایران داشته باشد. البته مستوفی بر این باور است که قطع نامه کمیته سوم تأثیرات خود را داشته است: «ایران می خواهد قطع نامه را ناکام کند. چیزی که حکومت ایران می خواهد، رأی منفی است. ولی وقتی این قطع نامه ها تصویب شدند، ایرانی ها متوجه خواهند شد که بیش تر دنیا می داند که در ایران بحران حقوق بشر وجود دارد. این بر روان شناسی جامعه مدنی و شهروندی ایران اثر می گذارد چون ایرانیان می فهمند که منزوی و تنها نیستند. هیچ وقت نباید تأثیر این قطع نامه ها را بر فضای داخلی ایران از یاد ببریم.»