رویت هلال ماه، چالش همواره اعلام عید فطر

برخی از احکام اسلام مانند روزه و حج به گردش ماه و حالت های گوناگون آن بستگی دارد و یکی از اصلی ترین عبادت هایی که ارتباط تنگاتنگ با شروع و پایان ماه قمری دارد، روزه گرفتن در ماه رمضان است. از اینرو رویت هلال ماه برای تعیین روز شروع و پایان ماه رمضان اهمیت زیادی برای مسلمانان جهان و به ویژه روزه بگیران دارد.

رویت هلال ماه تنها اهمیت شرعی ندارد، بلکه امروزه به یکی از شاخه ها و فعالیت های رصدی منجمان درکشورهای مختلف تبدیل شده، به طوری که منجمان مختلف در سراسر جهان برای ثبت رکورد رصد جوان‌ترین‌هلال‌ماه تلاش می کنند.

هر ماه قمری با حالتی شروع می شود که ماه نو نامیده می شود، در این حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و به این حالت مقارنه‌ماه‌و‌خورشید نیز گفته می شود. در این حالت سطح نورانی ماه در طرفی است که ما نمی توانیم آن را ببینیم. یک یا دور روز بعد، فاصله زاویه ای ماه از خورشید بیشتر شده و ماه به  صورت هلال دیده می شود. زمان بعد از مقارنه ماه و خورشید را در اصطلاح سن ماه می نامند و هر چه سن ماه کمتر باشد، دیدن آن سخت تر است. 

یکی از اعضای گروه های رویت هلال ماه در ایران می گوید: «اگرچه رویت هلال در زمان های گذشته نیز وجود داشته ولی ورود اسلام به شبه جزیره عربستان باعث به وجودآمدن تقویم قمری مبتنی بر رویت هلال شد .بعدها دانشمندان اسلامی مانند خواجه نصیرطوسی در ساخت معیاری که بتواند در آینده رویت پذیری ماه را پیش بینی کند مورد توجه واقع شد. ولی از قرون جدید از قرن نوزدهم رصدهای هلال ماه به صورت علمی ثبت و انباشت شد و معیارهای جدیدی در کشورهای دیگر به ثبت رسید.»

وی ادامه می دهد: «از اواخر قرن بیستم رویت هلال با چشم مسلح نیز در کشورهای دیگر مورد توجه واقع شد و رکوردهای ارزشمندی در برخی پارامترهای مهم ماه و خورشید ثبت شد و الان کشور ایران رقابت سختی با چند کشور از جمله آمریکا برای مشاهده جوانترین هلال ماه دارد.»

به غیر از سن ماه پارامتر‌های‌دیگری همچون فاز ماه (ضخامت)، طول هلال، ارتفاع هلال، مکث هلال (مدت زمان غروب هلال پس از غروب خورشید)، میزان فاصله ماه تا خورشید از دید ناظر زمینی و اختلاف زاویه آن با خورشید در رویت ماه جدید تاثیر دارند، یعنی هر چه ارتفاع هلال، ضخامت و مدت مکث آن بیشتر باشد، شرایط بهتری برای رویت هلال وجود دارد. همچنین هرچه ماه به خورشید نزدیک تر باشد دیدن آن سخت تر و هر چه دورتر باشد نور خورشید برای رصد ماه مزاحمت کمتری ایجاد می‌کند.

اگر چه امروزه می توان از طریق محاسبات علمی، زمان و مکان دقیق رویت هلال ماه نو را محاسبه کرد، اما به نظر می رسد این محاسبه به تنهایی کافی نیست.

این رویت گر هلال ماه می گوید: «رویت هلال از نظر علمی با انجام دقیق محاسبات، رصد می شود، از آنجا که رویت هلال بخشی از علوم تجربی است، نیاز به مشاهده دارد و بنابراین یک برنامه رصدی ماهانه انجام می گیرد. رصدگران ابتدا دوره های آموزشی مرتبط را می گذرانند و سپس با استفاده از نرم افزارهای محاسبه رویت هلال، مشخصات را استخراج می کنند و سپس بر اساس وضعیت رویت پذیری هلال در پهنه ایران یا سایرکشورها محل رصد انتخاب می شود.»

وی توضیح می دهد: «آنها ابزار رصدی مختلفی مانند دوربین های دوچشمی یا تلسکوپ ها را در رصدگاه نصب می کنند و پس از رویت گزارش را به منابع معتبر داخلی و خارجی ارسال می کنند. این پروسه هر ماه ادامه دارد و رصدگرانی که حدود 100 هلال ماه را به دام اندازند دیگر تجربه مناسبی خواهند داشت.»

مطابق‌حکم‌شرعی اگر هلال ماه در شامگاه بيست و نهم ماه رويت شود، آن ماه به پايان رسيده است و فردای آن روز، اول ماه بعد است؛ ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز بيست و نهم رويت نشد ماه 30 روزه است و هیچ گاه ماه قمری نمی تواند بیشتر از ۳۰ روز باشد.

از آنجا که شروع و پایان ماه رمضان اهمیت زیادی برای مسلمانان دارد، گروه های مختلف رصدی  رویت هلال  ماه نو برنامه ریزی می کنند.

به گفته این رصدگر هلال ماه «برای رویت هلال ماه رمضان و شوال از حدود سال 1381 برنامه منظمی از طرف ستاد استهلال دفتر علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران انجام می شود و گروه های منسجمی در حدود 150 گروه برای رویت هلال با امکانات نسبتا مجهز اقدام به رویت می کنند و گزارش ها توسط کمیته علمی ستاد استهلال جمع آوری و به رهبر ارائه می شود تا با نظر او بحث مهم روزه در آغاز و پایان ماه رمضان مشخص شود.»

این گروه ها نمی توانند به طور مجزا گزارش رصد خود را به رسانه ها اعلام کنند، حتی کمیته علمی ستاد استهلال نیز اجازه ندارد تا نتایج گزارش، یعنی شروع یا پایان ماه رمضان را اعلام کند. از این رو تنها مرجع رسمی در ایران برای اعلام شروع و پایان ماه رمضان شخص آیت الله خامنه ای است.

امسال هم از سال های دیگر مستثنی نیست، گروه های رصدی هم برای رویت هلال ماه رمضان رفته بودند هم برای دیدن ماه شوال خواهند رفت، اما محاسبات نجومی نشان می دهد که امسال ماه رمضان در ایران ۳۰ روزه خواهد بود و عید فطر روز شنبه است.

این رصدگر هلال ماه می گوید: «هلال رمضان در شامگاه 27 خرداد 1394 در مناطق زیادی از ایران رویت شد و ماه رمضان برطبق تقویم رسمی ایران از 28 خرداد آغاز شد. روز 25 تیر بیست و نهمین روز ماه رمضان  است، اما ماه از زمان مقارنه و دیدار با خورشید چندان فاصله نگرفته و وضعیت مداری ماه به شکلی است که هلال ماه در مناطق شمالی ایران با خورشید و حتی زودتر غروب می کند. به علت فاصله کم ماه از خورشید مشاهده آن ساعتی قبل غروب هم کار سختی است. بنابراین در شامگاه 29 رمضان به احتمال زیاد گزارشی از رویت هلال دریافت نخواهیم کرد. بنابراین ماه رمضان باید به روز 30 ام کشیده شود که در این صورت هلال با چشم غیرمسلح نیز در ایران دیده می شود.»

 وی در توضیح اینکه چرا برخی از کشورها یک روز جلوتر ماه رمضان را اعلام می کنند، توضیح می دهد: «این به قوانین فقهی و سیاسی کشورهای مسلمان بستگی دارد. برای مثال کشورعربستان بر اساس زمان پس از مقارنه که ماه بعد از خورشید غروب کند عمل  می کند و این دلیل بر رویت هلال نیست، یا کشور دیگر مانند عراق بر اساس رویت با چشم غیرمسلح است و رویت با دوربین یا تلسکوپ ملاک نیست، اما در ایران  اساس رویت با چشم مسلح است و رویت هلال در روزگاه نیز منعی ندارد.»

در ایران نیز بارها شاهد بودیم که مراجع تقلید نظرهای متفاوتی در مورد شروع یا پایان ماه رمضان داشته اند و این مساله مشکلات زیادی را برای روضه داران ایرانی ایجاد کرده است.

مرضیه شهروند تهرانی می گوید: «روزه گرفتن در روز عید فطر حرام است، به همین دلیل من و همسرم در روزهای پایانی ماه رمضان به سفر می رویم تا به قول معروف روزه شک دار نگیریم».

از دید مراجع تقلید نیز حجیت رویت هلال متفاوت است، عده ای از آن ها تاکید بر دیدن هلال ماه با چشم غیر مسلح دارند، در حالی که برخی دیگر رویت هلال ماه با تلسکوپ را نیز می پذیرند و در این میان گروهی نیز هستند که اتحاد افق را قبول دارند. اما بیشتر آن ها نظر منجمان و حتی مشاهده هلال توسط خود فرد را مورد قبول می دانند.