تفاهم هسته‌اى و قدرت‌هاى منطقه‌اى

روز دوم آوریل، ایران و شش قدرت جهانی شامل امریکا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین به آن چه «چارچوب توافق» نام گرفت، دست یافتند. هدف کلی، محدود کردنِ برنامه هسته ای ایران به مقاصدی صرفاً صلح آمیز است. البته تا این لحظه هیچ چیز نهایی نیست ولی از شواهد این گونه بر می آید که تا چند ماه آینده، ایران و قدرت های جهانی به توافق جامع دست یابند.

دولت باراک اوباما در این راستا تلاش های بسیاری کرد. اوباما به دنبال رابطه ای جدید با ایران است و آن را بخشی از میراث خود پس از ترک صندلی ریاست جمهوری می داند. ولی معنا و نتایج این میراث چیست؟ آیا میزان سلاح های اتمی در خاورمیانه بیش‌تر می شود یا کم‌تر؟

*

«جوزف سیرینسیونه» (Joseph Cirincione)، رییس «صندوق پلوشرز» (Ploughshares Fund) است؛ بنیادی برای تحقیقات در مورد امنیت جهانی و در راستای منع گسترش سلاح های هسته ای. او سال ها است در این زمینه تحقیق و فعالیت کرده است. از نظر جوزف، توافق هفته پیش خبر بسیار خوبی محسوب می شود.  

جوزف سیرینسیونه: دست‌آوردی عالی بود. وسعت و عمق این قرارداد تقریباً همه را شگفت زده کرد. حقیقتاً هیچ کس انتظار نداشت که ظرفیت های ایران برای این مدت طولانی محدود شود. این قرارداد برنامه هسته ای ایران را در سطحی به عقب می راند که تقریباً در 10 سال اخیر شاهد آن نبوده ایم. اگر این چارچوب در عرض ۹۰ روز آینده به یک قرارداد رسمی تبدیل شود، ایران را به مدتِ دست کم ۱۵ سال از تولید و گسترش بمب اتمی باز می دارد.

قدرت های بزرگ در منطقه چه نظری دارند؟ بیش تر آن ها نگران این هستند که ایران به قدرت اصلی منطقه تبدیل شود. هیچ کس نمی خواهد شاهد ایرانی باشد که به گسترش سلاح های هسته ای دست می زند زیرا از چشم قدرت های منطقه، این توانایی ایران را خشن تر و گستاخ تر می کند.

از سوی دیگر، عربستان سعودی از حمایت نظلامی ایران در سوریه، عراق و یمن سخت خشمگین است. عربستان سعودی به عنوان مرکز اسلام سنی، هیچ نمی خواهد رقیبِ شیعه‌اش قدرت بگیرد. در سال ۲۰۰۸، «ملک عبداالله» فقید به امریکا گفته بود «سرِ مار را قطع کنید» که منظورش تخریب برنامه هسته ای ایران بود.

«جوزف کشیشیان»(Joseph Kechichian) کارشناس علوم سیاسی و عضو ارشد «مرکز ملک فیصل» (King Faisal Centre) در ریاض است. از او پرسیدم که موضع کرانه عربیِ خلیج فارس نسبت به توافق دوم آوریل چیست.

جوزف کشیشیان: کاملاً با استقبال روبه رو شده است. «ملک سلمان» حمایت خود را از آن اعلام و اظهار امیدواری کرد که ایران و قدرت های جهان به توافق جامع دست یابند. از نظر او، این توافق از میزان تنش ها خواهد کاست. بنابراین، دست کم در ظاهر، توافق میان ایران و گروه ۱+۵ مورد استقبال قرار گرفته است. ولی یادمان نرود که گفته اند شیطان در جزییات است. به نظر من، سعودی ها و دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس می خواهند اطمینان حاصل کنند که توافقی که به امضا رسید، به درستی اجرا شود.

عربستان سعودی و همسایه هایش دیگر مثل قبل به ایران اعتماد ندارند. ولی در عین حال، امکانات بالقوه تازه ای را برای تجارت با ایران پیش روی خود می بینند.

جوزف کشیشیان: موضع رسمی این است که ما خواهان رابطه ای درازمدت با ایران هستیم ولی اگر حکومت تهران به راه فعلی خود ادامه دهد، نمی توانیم به چنین رابطه ای دست یابیم.

هفتم آوریل، «رجب طیب اردوغان»، رییس جمهور ترکیه به تهران سفر کرد. ترکیه و ایران رقبای دیرینه هم محسوب می شوند ولی در عین حال، عمیقاً به یک‌دیگر نیازمندند زیرا ترکیه مقادیر هنگفتی از گاز ایران را خریداری می کند.

اردوغان به صراحت از ایران خواست در امور عراق و یمن دخالت نکند. البته ترکیه همیشه در اظهار مشکلات خود با ایران خوب عمل کرده است. در هر حال، نباید از یاد برد که ترکیه به عنوان یکی از اعضای «ناتو» که میزبان سلاح های اتمی «ناتو» است، به اندازه کشورهای حاشیه خلیج فارس نگران برنامه هسته ای ایران نیست.

از «سولی ازل» (Soli Ozel)، استاد روابط بین الملل در دانشگاه «کادیر خاص» استانبول پرسیدم نظر ترکیه در مورد توافق لوزان چیست.

سولی ازل: ترکیه حق ایران را برای غنی سازی اورانیوم به رسمیت می شناسد ولی می خواهد این حق را در چارچوب «پیمان‌ منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای» نگه دارد. احتملاً از توافق لوزان که عملاً ظرفیت های غنی سازی ایران را محدود می کند و فعالیت های ایران را زیر نظارت قرار می دهد، خشنود است. بنابراین، فکر می کنم موضع ترکیه در مورد توافق، مثبت باشد.

ولی اگر از خشم رقبای سنتیِ سنیِ ایران در حال حاضر کاسته شده، هم‌چنان یک کشور با صراحتی هرچه تمام تر، مخالفت خود را با توافق اعلام می کند.

اسراییل که تنها قدرت هسته ای در خاورمیانه است، نگران حمایت ایران از «حزب الله» در لبنان و «حماس» در غزه است و سال ها است که در مورد ایرانِ اتمی هشدار داده است.

از «ییفتا کوریل» (Yiftah Curiel)، سخن‌گوی سفارت اسراییل در لندن درباره واکنش اسراییل پرسیدم.

ییفتا کوریل: شما قطعاً حرف های سخنان نخست وزیر و دیگر مقامات ما را شنیده اید. می دانید که از نظر ما، این توافقِ خوبی نیست. ما مخالف توافق نیستیم، فقط دنبال توافق بهتری می گردیم. این توافق اخیر چیزی نبود که ما امیدش را داشتیم. حرف اصلی ما این است که ایران در حال حفظ و تداوم سلاح های فعال هسته ای خود است. در واقع، مشغول تداوم بخشیدن به پروژه عظیمی است که مطلقاً از هیچ منطق صلح آمیزی برخوردار نیست. من به شما اطمینان می دهم که ایران زمانی تصمیم خواهد گرفت که سلاح هسته ای خود را به کار گیرد و این بدترین لحظه برای غرب خواهد بود.

به این ترتیب، اسراییل توافق لوزان را گامی در جهت ساخت سلاح هسته ای می داند.  نظر جوزف سیرینسیونه را در مورد اعتراض ها و انتقادهای بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل جویا شدم.

جوزف سیرینسیونه: راستش تا حدی باعث تعجبم شد. من هیچ زمانی را به یاد نمی آورم که یکی از متحدان امریکا، به ویژه کشوری که تا این حد به کمک ها و ضمانت های اطلاعاتی و امنیتی امریکا وابسته است، تا این حد با مواضع این کشور در سیاست خارجی مخالف باشد. به نظر من، آقای نتانیاهو دارد خودش را به حاشیه می راند. نظرات او دیگر در اذهان عمومی امریکا خریدار چندانی ندارد. در این مقطع، سیاست مداران زیادی را می بینید که فاصله خود را از او حفظ می کنند.

ولی از نظر اسراییل، مسأله ایران با دیپلماسی و چانه زنی حل نمی شود. ییفتا کورییل می گوید:«امروزه ایران حامی اصلی ترور و تروریسم در منطقه است. ایران در پشت بسیاری از تهدیدهای امنیتی است که اسراییل در مرزهای خود با آن روبه رو است. همین دو سال پیش بود که من و دو دخترم در زیر راه پله های خانه مان در تل آویو، از ترس موشک های گرادی که از غزه شلیک می شدند، پناه گرفته بودیم. روی این موشک های گراد آشکارا نوشته شده بود: «ساخت ایران». مسأله ربطی به چیزهای نظری و یا ژئوپولیتیک ندارد. برای اسراییل، مسأله بسیار ملموس است. »

پرسیدم این تهدید چه طور به برنامه هسته ای ایران مربوط می شود؟

ییفتا کوریل: ایران با توانایی هسته ای خود، مجموعه گسترده ای از سناریوهای فاجعه بار را روی میز می گذارد؛ از ارسال سلاح و تجهیزات به گروه های تروریستی گرفته تا خراب کاری ها و کارشکنی های مختلف.

ولی به نظر می رسد مدافعان توافق، استدلال های اسراییل را چندان جدی نمی گیرند. در این مورد با «کاوه افراسیابی»، استاد علوم سیاسی در امریکا صحبت کردم. او از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶ مشاور تیم مذاکره کننده هسته ای ایران بوده است:«واکنش اسراییل جای هیج تعحبی ندارد چون هر گونه توافقی با ایران را تنها از این نظر که توافق است، بد و مضر می داند. اسراییل برای اهداف سیاسی خود از مسأله هسته ای ایران سوء استفاده می کند اما خودش روی همه کلاهک های هسته ای نشسته است. به اعتقاد من، ترس و واهمه اسراییل این است که پس از توافق با ایران، نگاه بین المللی به اسراییل و امتناع این کشور از بازرسی های بین المللی متمرکز شود و این که برای پیوستن به «ان تی پی» به آن فشار وارد کنند.» 

به بیانی دیگر، از نظر افراسیابی، اسراییل بیش‌تر نگران سیستم بازدارنده هسته ای خودش است. از این جهت، موضع افراسیابی مشابه موضع رجب طیب اردوغان، رییس جمهور ترکیه است. سولی ازل می گوید: «ترکیه به دنبال یک خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای است. وقتی رییس جهمور فعلی ترکیه نخست وزیر این کشور بود، مسأله سلاح های هسته ای اسراییل را پیش کشید و عملاً خواستار حذف و نابودی آن ها شد. می خواست منطقه کاملاً عاری از سلاح های هسته ای شود. »

افراسیابی و اردوغان آینده ای خالی از سلاح های هسته ای را پیش رو می بینند؛ حال آن که سخن گوی اسراییل، ییفتا کوریل تنها گسترش سلاح های هسته ای را در منطقه پیش بینی می کند.

ییفتا کوریل: اگر به ایران، کشوری که بارها به غرب، سازمان ملل و آژانس بین المللی انرژی هسته ای خیانت کرده و این قدر خراب‌کاری و آشوب در منطقه ایجاد کرده، اعتماد کنیم آن هم با ۶هزار سانتریفیوژ، رآکتور هسته ای و امکانات پیشرفته نظامی، تعجبی نیست اگر کشورهای دیگر منطقه هم بیاین و بگویند - و کاملاً هم به حق و به جا- که اگر به ایران با این حجم عظیم از توانایی های هسته ای اعتماد کرده اید، پس به ما هم باید با همان میزان توانایی و ظرفیت اعتماد کنید.

نظر جوزف کشیشیان را در مورد این استدلال جویا شدم.

جوزف کشیشیان: روشن است که در این مرحله، همه گمانه زنی می کنند چون هنوز کسی نمی داند آیا [ایران و قدرت های جهانی] به توافق نهایی دست می یابند و این که اگر هم دست یابند، جزییات توافق اصلاً چه خواهد بود. اگر توافق به گونه ای طراحی شود که ایران به تعهدات خود برای عدم گسترش سلاح های هسته ای پایبند بماند، در این صورت فکر نکنم مشکلی پیش بیاید. ولی اگر ایران به تدریج به قدرتی هسته ای تبدیل شود، شک نکنید که عربستان سعودی و کشورهای حاشیه خلیج فارس استراتژی مشابهی در پیش خواهند گرفت.

از جوزف سیرینسیونه هم پرسیدم چه قدر فکر می کند سلاح های هسته ای در منطقه گسترش یابند.

جوزف سیرینسیونه: نزدیک به 30 سال است که در مورد گسترش سلاح های هسته ای تحقیق کرده ام. هیچ چیزی خود به خود در این حوزه اتفاق نمی افتد؛ مثلاً، کره شمالی در سال ۲۰۰۶ آزمایش اتمی انجام داد. نزدیک به 10 سال از آن زمان می گذرد ولی نه ژاپن اتمی شده ، نه کره جنوبی و نه تایوان. هیچ انگیزه و رغبت خاصی هم در اندونزی، مالزی یا ویتنام برای آغاز برنامه های هسته‌ای دیده نمی شود. دلیلش این است که دولت ها برای ترغیب یا جلب اطمینان این کشورها و نیز برای افزایش موانع بر سر راه گسترش سلاح های هسته ای، راه های بسیار متنوع و مختلفی در اختیار دارند.

پس در صورتی که توافق نهایی به سرانجام برسد، آیا میزان سلاح های اتمی در خاورمیانه و جهان بیش‌تر می شود یا کم‌تر؟

جوزف سیرینسیونه: شکی نیست که این توافق هم به نفع امریکا است، هم به نفع متحدان امریکا در منطقه و هم به نفع کل دنیا. کار توافق به عقب انداختنِ برنامه ایران، انسداد و تعلیق آن، امن ساختن آن و در نهایت، نظارت بر آن است. وقتی کشورهای دیگر شاهد این روند باشند و اجرایی شدنِ آن را ببینند، هیچ عجله ای برای تقلید از ایران نخواهند داشت [و به این معنا، سلاح های هسته ای گسترش نخواهند یافت].

*

البته نمی توان گفت در عرض چند ماه آینده روند مذاکرات به کجا کشیده می شود و کشورهی دیگر چه واکنش هایی از خود نشان خواهند داد.  ولی جالب است به این نکته توجه کنیم که نسبت به قبل، دامنه مذاکرات تا کجا کشیده شده است. تا پیش از این، محمود احمدی نژاد اسراییل را تهدید به نابوی می کرد و از آن سو، امریکا و اسراییل از بمباران ایران صحبت می کردند. حالا حرف از جزییات است؛ از توافق های بد و توافق های خوب. در این مقطع، دست کم نشانه هایی از امید و عقلانیت دیده می شود.

*******************

این گزارش ترجمه شده پادکست هفتگی ایران وایر است که در بخش انگلیسی منتشر میشود.