پای لنگ دیپلماسی عمومی ظریف

مهرماه 92، فواد صادقی، تحلیل گر نزدیک به دولت روحانی در صفحه گوگل پلاس خودش با اشاره به اینکه «جواد ظریف هیچ گاه در طول عمر نیم قرنی خود در فضای سیاسی داخل کشور به عنوان یک بازیگر ایفای نقش نکرده و با پیچیدگی ها و دشواری های آن آشنایی کامل ندارد»، نوشت: «از ابتدای معرفی جواد ظریف، دیپلمات کارکشته و تکنوکرات برای تصدی وزارت خارجه، این نگرانی وجود داشت که کمبود آشنایی و تجربه ظریف در سیاست داخلی، وی را با مشکلات جدی مواجه کند.»

چنین پیش بینی ای در فضای داخلی سیاست ایران که برخی روزنامه نگاران حامی دولت حسن روحانی از محمدجواد ظریف به عنوان کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری سال 1400 یاد می کردند، جالب توجه بود ولی به نظر می رسد که پس از گذشت یک سال، می توان چنین گزاره هایی را دقیق تر ارزیابی کرد.

برای شروع این ارزیابی می توانیم دو روزنامه امروز صبح تهران را ورق بزنیم. روزنامه آفتاب یزد که به دولت روحانی نزدیک است، عکس یکش با تیتر "نخبه ملی" در حمایت از محمد جواد ظریف و انتقاد از مخالفان اوست. روزنامه وطن امروز، نزدیک به تندروهای مخالف دولت، عکس یکش با تیتر "دور برگردان" علیه محمدجواد ظریف است. اولی عکسی رنگی، شاداب و امیدوار از ظریف انتخاب کرده و دومی عکسی سیاه و سفید، مرموز و اندکی افسرده از وزیر امور خارجه ایران منتشر کرده است.

دور تازه جدال ها به یک کمپین سینمایی – سیاسی باز می گردد. هفته گذشته به ناگاه اعلام شد که شش کارگردان سینمای مشهور سینمای ایران که رویکردهای متفاوت و متضاد اجتماعی و حتی سیاسی با یکدیگر داشتند، زیر سقف یک کمپین گرد هم آمده اند تا از مذاکرات هسته ای دفاع کنند، به ویژه از رویکرد دولت حسن روحانی.

در گام نخست شعار انتخاب شده در پوستر این کمپین یعنی هر توافقی بهتر از عدم توافق است، انتقاد تندروها را برانگیخت. آنها این کمپین را نماد و نشانه ای از رویکرد هسته ای دولت روحانی می دانستند که حاضر است تن به هر توافقی بدهد. با این حال در حاشیه این بحث ها، وقتی اعلام شد که این کمپین با درخواست محمدجواد ظریف راه اندازی شده، توجه رسانه های تندرو به سمتی دیگر رفت. وزیر امورخارجه ایران در هفته گذشته به شدت زیر انتقاد تندروها بود. آنها او را متهم کرده اند که با کارت هسته ای در حال بازی انتخاباتی است.

مهدی محمدی، عضو تیم قبلی هسته ای ایران که هفته گذشته یک مقاله تند و تیز علیه ظریف نوشته بود، امروز هم در سرمقاله روزنامه وطن امروز با اشاره به پوستر کمپین سینماگران، نوشت: « پیام‌هایی که از دل این پوستر (برای غربی‌ها) بیرون می‌آید چنین است: اول- تیم مذاکره‌کننده (لابد به این دلیل که توافق را برای انتخابات نیاز دارد) هر توافقی را بهتر از توافق نکردن می‌داند. دوم- امتیازهایی که این تیم حاضر است در مذاکرات واگذار کند (مطابق جدول ارائه شده در پوستر) تقریبا همه زیرساخت هسته‌ای ایران را دربرمی‌گیرد. سوم- تیم مذاکره‌کننده عقیده دارد تداوم روند فعلی به تضعیف طبقه متوسط در ایران – یعنی همان‌ها که لابد قرار است در انتخابات به دوستان آقای ظریف رأی بدهند - منجر خواهد شد. این آدرس‌ها، در بهترین حالت، غربی‌ها را اگر کودن هم باشند، به این نتیجه می‌رساند که تیم مذاکره‌کننده مذاکرات هسته‌ای را به عنوان بخشی از کمپین انتخاباتی جریان غربگرا در ایران تعریف کرده و چون هر توافقی را بهتر از توافق نکردن می‌داند بنابراین به هیچ خط قرمز واقعی باور ندارد»

انتقاداتی شبیه این در روزهای گذشته در محافل تندروها به طور گسترده ای علیه ظریف تکرار شده اند. آنها یک فرصت مناسب برای جبران ناکامی های داخلی خود در برابر ظریف گیر آورده اند. محمدجواد ظریف در واکنش به این سخنان گفت که حرف هایش غلط ترجمه شده ولی مشخص بود این پاسخ تکراری، آبی نیست که آتش خشم تندروها را خاموش کند.

در سوی دیگر، بالا گرفتن انتقادها سبب شد که برخی اعضای کمپین علیه این کمپین موضع گیری کنند و عملا تندروها در هدف خود یعنی منفعل کردن دیپلماسی عمومی دولت موفق شوند.

پیش از این در پی درخواست حسن روحانی، رئیس جمهور ایران از اساتید دانشگاه های ایران برای اظهارنظر درباره برنامه هسته ای، تندروها با میدان داری گسترده و طرح انتقادات وسیع موفق شدند این درخواست را به یک جریان معکوس علیه دولت تبدیل کنند و دیپلماسی عمومی او را ناکام بگذارند.

از سوی دیگر با افزایش انتقادات علیه مواضع فیس بوکی محمدجواد ظریف، فعالیت های او در فیس بوک و توییتر به حداقل رسیده، همین وضعیت برای سایر اعضای کابینه نیز حاکم است. فعالیت های مجازی وزیر امور خارجه ایران در طول ماه های اولیه حضور او در دولت، سبب رشد بی سابقه محبوبیت او در افکار عمومی ایرانیان شد. با این حال این روزها، پای این بخش از دیپلماسی عمومی او نیز می لنگد.

پیش از این نیز اظهارات ظریف درباره توان بسیار برتر نظامی آمریکا نسبت به ایران، انتقادهای مشابهی را برانگیخته بود. او آذرماه 92 در جمع دانشجویان دانشگاه تهران گفت: «آیا فکر کردید آمریکا که می‌تواند با یک بمب، تمام سیستم دفاعی ما را از کار بیاندازد از سیستم دفاعی ما می‌ترسد؟» جمله ای که خشم همه اصولگرایان از جمله جعفری، فرمانده سپاه را برانگیخت.

دامنه این انتقادها به آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی رسید و او اوایل تیرماه در واکنش به این سخنان گفت: ««یک وقتى یکى از مسئولین کشور درباره‌ مسائل نظامى یک نظرى داده بود که خب مطابق واقع نبود؛ بنده گفتم یک تور نظامى براى مسئولین کشور قرار بدهید؛ بیایند یک خرده‌اى در محیط هاى نظامى گردش کنند، حقایقى را، واقعیّاتى را ببینند، معلومات شان نسبت به موجودىِ نظامى کشور بالا برود.» این تور نظامی دو ماه بعد برگزار شد و ظریف پس از پایان این گردش هدفمند، به تجلیل از وضعیت دفاعی و نظامی ایران پرداخت.

اما علاوه بر موافقان حکومت، گروهی مخالفان حکومت ایران نیز دل خوشی از محمدجواد ظریف ندارند. وزیر امورخارجه ایران بارها مانند اصولگرایان نقض حقوق بشر در ایران را انکار کرده و آن را بهانه جویی غربی ها برای امتیازگیری می داند. چنین موضع گیری هایی سبب شده که دیپلماسی عمومی دولت روحانی در بیرون از مرزها نیز با چالش های گسترده ای مواجه شود. نامه 135 روزنامه نگار ایرانی به حسن روحانی و انتقاد از انکار بازداشت روزنامه نگاران در ایران توسط رئیس جمهور ایران، یک نمونه اخیر این نمونه چالش هاست.

اما پیامد این ناکامی ها در عرصه های بالادستی هم حایز اهمیت است. آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی در بیست و پنج سال گذشته نشان داده که میزان اعتماد به نیروهای سیاسی، یکی از تعیین کننده ترین مولفه های او برای تصمیم گیری است.

مهرماه 89 وقتی آیت الله خامنه ای در قم با اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که یک تشکل مذهبی سیاسی تندروست دیدار کرد در واکنش به انتقادهای آنها از رویکرد دولت احمدی نژاد، گفت: «امروز وقتي رئيس جمهور يا مسئول ارشدي از دولت به خارج از كشور مي‌رود، من نگراني ندارم اما قبلا نگران بودم كه مسئولان در خارج از كشور مي خواهند چه بگويند؟» اگرچه می توان گفت مجموع رفتارهای دولت احمدی نژاد سبب پشیمانی رهبر جمهوری اسلامی از حمایت هایی چنین صریح شد ولی به نظر نمی رسد در منطق کلی او تغییر خاصی ایجاد شده باشد.

بر همین قاعده می توان گفت که بزرگنمایی اظهاراتی چون سخنان محمدجواد ظریف در شورای روابط خارجی آمریکا می تواند بر این مولفه کلیدی اثر بگذارد و رهبر جمهوری اسلامی را نسبت به گذشته به دیپلمات های دولت روحانی بی اعتمادتر کند. هدفی که تندروها به شدت دنبال آن هستند، به ویژه اینکه چند هفته تا پایان این دور از مذاکرات هسته ای باقی نمانده و به بن بست رسیدن مذاکرات، می تواند یک پیروزی مهم سیاسی برای این طیف باشد.

محمدجواد ظریف در این کارزار پیچیده تنها نیست. او کماکان از حمایت چهره های قدرتمندی چون علی اکبر ولایتی، مشاور امور بین الملل آیت الله خامنه ای و حتی علی لاریجانی، رئیس مجلس ایران برخوردار است ولی تکرار چنین رویدادهایی می تواند از دامنه تاثیرگذاری حامیان او در سطوح بالادستی حاکمیت نیز بکاهد.

در حال حاضر قضاوت درباره اینکه چنین احتمالاتی محقق شده اند دشوار است ولی محقق شدن پیش بینی ها درباره کم تجربگی وزیر امور خارجه ایران درباره فضای داخلی سیاست ایران و مشکلات مداومش در این زمینه، به خوبی خودش را نشان داده است. انتظار نمی رود دیپلمات ها و یا تیم رسانه ای حسن روحانی برای جبران چنین ضعفی یک دستور کار فوری داشته باشند ولی کاملا مشخص است مخالفان دولت روحانی برای بهره داری از این چالش، کاملا آماده و ماهر هستند.