پیامدهای سیاسی استیضاح وزیر علوم

حدود ساعت دو بعدازظهر چهارشنبه 29 مرداد به وقت تهران، از 270 نماینده حاضر در صحن علنی مجلس ایران، 145 نماینده گزینه اول برگ رای گیری جلسه استیضاح «رضا فرجی دانا»، وزیر علوم دولت حسن روحانی را تیک زدند تا بدین ترتیب، حکم به رای عدم اعتماد به ادامه کار او بدهند. 

رضا فرجی دانا 5 آبان 92 با کسب رای موافق 159 نماینده مجلس به عنوان وزیر علوم انتخاب شد. در آن جلسه، 70 نفر به وی رای مخالف دادند. در جلسه امروز، مخالفان بیش از دو برابر شده بودند؛ مخالفانی که بر خلاف جلسه پیشین، الزاما در طیف تندروها قرار نداشتند. 

با توجه به فضای یک ماه اخیر رسانه ها در ایران، بسیاری منتظر بودند که امروز افشاگری های متعددی به ویژه درباره مدارک تحصیلی چهره های مشهور سیاسی رخ دهد اما نوعی توافق مشترک سبب شد که افشاگری ها کش پیدا نکند. 

هسته مرکزی نمایندگان مخالف فرجی دانا در ماه های گذشته، نمایندگان وابسته به «جبهه پایداری» بودند. آن‌ها پیش از این موفق شده بودند در تابستان 92 از معرفی «جعفر توفیقی» به عنوان وزیر علوم جلوگیری کنند. توفیقی سه ماه سرپرست وزارت علوم بود. روحانی «جعفر میلی منفرد» را به عنوان  وزیر علوم معرفی کرد. او با 162 رای مخالف، موفق به کسب رای اعتماد نشد و سرانجام نوبت به فرجی دانا رسید. 

فرجی دانا پس از جلب موافقت مجلس در آبان ماه سال گذشته، دو حکم تازه صادر کرد: جعفر توفیقی، مشاور عالی وزیر و جعفر میلی منفرد، معاون آموزشی وزیر علوم.

این دو حکم را مجلس تعبیر به لجبازی کرد و چالش شروع شد. علاوه بر لجبازی، رویکرد اصلاح طلبانه مدیران منصوب شده از سوی فرجی دانا نیز فضا را پرتنش تر کرد و با ورود وزیر به محدوده تغییر روسای دانشگاه ها و تغییر در نحوه انتخاب آن ها که واکنش منفی شورای عالی انقلاب فرهنگی را در پی داشت، جنگ عمیق تر شد. 

به این موارد می توان افشاگری وزارت علوم درباره بورسیه ها و اختلاس و فساد علمی وزرای علوم دولت احمدی نژاد، تحرک سیاسی نسبی تشکل های منتقد اصول‌گرایان در دانشگاه ها، بازگشت برخی دانشجویان ستاره دار و استادان اخراج شده را هم افزود. با این حال، دغدغه اصلی مخالفان وزیر علوم، سیاسی بود. 

آن‌ها دلواپس شکل گیری و احیای تشکل های سیاسی در دانشگاه و به تعبیر «حدادعادل»، وقوع مجدد حوادث سال های 78 و 88 بودند. 

بر اساس این منطق، پروژه کلی جبهه پایداری و تندروهای مجلس ایران در طول یک سال گذشته موفق بوده است. آن ها مانع از معرفی توفیقی شدند، به میلی منفرد رای  اعتماد ندادند و امروز فرجی دانا را برکنار کردند. 

موفقیت در طراحی و توسعه یک پروژه سیاسی در دولت، تنها موفقیت آن ها علیه دولت روحانی محسوب نمی شود؛ تندروها اکنون در مجلس هم احساس قدرت بیش‌تری می کنند. بر اساس اعداد و ارقام، «فراکسیون رهروان ولایت» (حامیان لاریجانی) در مجلس، اکثریت را دارند. آن ها صبح امروز اعلام کرده بودند که مخالف استیضاح هستند. ناتوانی رفتار سیستماتیک و یکپارچه این فراکسیون می تواند ضربه تشکیلاتی مهمی به این طیف و موقعیت علی لاریجانی در مجلس باشد. 

علی لاریجانی در طول یک ماه گذشته کوشیده بود با میانجی‌گیری، موضوع اختلاف بین وزیر علوم و نمایندگان منتقد را حل کند. او در دو جلسه با وزیر علوم برای برکناری برخی چهره های اصلاح طلب تفاهم کرد ولی به نتیجه نرسیدن این تفاهم ها سبب شکست پروژه میانجی‌گیری او شد. 

در جلسه امروز نیز دوباره میانجی‌گری مطرح شد. وزیر علوم گفت درباره ادامه کار برخی چهره ها حکمیت را به رییس مجلس می سپارم. رییس مجلس هم به او یادآوری کرد که به پیمان گذشته عمل نکرده ولی اگر این چند نفر جابه جا شوند، موضوع حل می شود. این پالس مهم و مثبت اما از سوی اکثریت مجلس نادیده گرفته شد. این یک ضربه مهم به اعتبار سیاسی او در مجلس محسوب می شود.  

رفتار دولت در حمایت از وزیر علوم نیز مملو از اشتباهات گسترده بود. حسن روحانی، رییس جمهور ایران حاضر به حضور در جلسه استیضاح نشد. به طور معمول، حضور رییس دولت می تواند به ویژه در سامان‌دهی آرای مردد و سرگردان موثر باشد. در جلسه امروز، فرجی دانا تنها 10 رای برای گرفتن رای اعتماد کم داشت. حضور نداشتن حسن روحانی و عدم حمایت قوی از وزیر علوم، یک اشتباه تاکتیکی بود که پیام های منفی اجتماعی نیز برای رییس جمهور ایران به همراه خواهد داشت.

از سوی دیگر، منتقدان از شکاف های دولت به خوبی استفاده کردند. در جلسه امروز، «الیاس نادران»، نماینده موافق استیضاح به نکته مهمی اشاره کرد. او گفت چندی پیش «محمدرضا صادق»، مشاور حسن روحانی گفته است مخالف حضور برخی چهره های اصلاح طلب در وزارت علوم است. 

دو روز پیش «رحیم پورازغدی» و «کبگانیان»، دو عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی ایران اعلام کردند حسن روحانی در جلسه های شورای عالی انقلاب فرهنگی به وزیر علوم تذکر داده و حامی جدی وی نیست. 

تیم رسانه ای دولت و مشاورانش پاسخ خاصی به این ابهامات ندادند. حتی سخنان «انصاری»، معاون پارلمانی دولت که گفته بود در صورت عدم رای اعتماد مجلس به فرجی دانا، سیاست های دولت در این وزارت‌خانه عوض نمی شود، تکذیب شد. 

شکاف، انفعال و بی برنامه‌ بودن تیم حسن روحانی در رویکردشان به کلیت موضوع استیضاح نیز مشهود بود. استیضاح یک پروژه سیاسی بود ولی رویکرد تیم رسانه ای دولت روحانی بر تبیین وجوه علمی اختلاف‌ها بود. دعوای اصلی منتقدان تندرو درباره بازگشت اصلاح طلبان، فعالیت تشکل های سیاسی و تحرک دانشجویان منتقد بود. وزیر علوم ایران در جلسه استیضاح، با وجود دفاع مستند و قوی درباره کارنامه مدیریتی و علمی خود و نیز مشکلات دوران گذشته، درباره مسایل سیاسی سکوت کرد و یا علیه اصلاح طلبان حرف زد. 
اشتباه تاکتیکی دیگر فرجی دانا، بده و بستان آشکار با رییس مجلس در جلسه استیضاح بود. او درباره برخی مدیرانش رییس مجلس ایران را در جلسه علنی به عنوان حَکَم انتخاب کرد. نتیجه حکمیت مهم نبود ولی واگذاری تصمیم به رییس مجلس که پدرخوانده فراکسیون در مجلس است و تلاش برای جوش دادن یک معامله سیاسی در دقیقه 90، احساس خوبی به مخالفان نمی داد. 

در کنار این، پخش یک فیلم 26 ثانیه ای از وزیر علوم که گفته بود «برای ماندن در وزارت‌خانه و نرسیدن به چالش با نمایندگان حاضر نیستم رانت هایی چون دانشکده و بورسیه بدهم»، یک ضربه کاری موثر مخالفان بود که توانست در جلب نظر دیگر نمایندگان موفق عمل کند. 

افزون بر این، ناتوانی مطلق دولت در سامان‌دهی فراکسیون حامی در مجلس یا فراهم آوردن یک شبکه حمایت کننده وفادار نیز پیامدهای خود را در جلسه استیضاح به خوبی نشان داد. نمایندگانی چون «علی مطهری»، «محمدرضا تابش»، «مسعود پزشکیان» و «علیرضا محبوب» در فضاسازی رسانه ای پیش از استیضاح، نقش مهمی به سود دولت داشتند ولی در درون مجلس از توان و اعتبار کافی برای جهت دهی موثر برخوردار نبودند. 

در یک ارزیابی کوتاه مدت تر از پیامدهای استیضاح، پوشیده نیست که برخورد مجلس با وزیری که بیش از بقیه وزرا رویکرد اصلاح طلبانه داشت، بر کلیت رفتار اصلاح طلبانه کابینه دولت حسن روحانی اثر می گذارد و کابینه را محتاط تر می کند. این مهم ترین هدف تندروها بود. 

از منظر اجتماعی نیز آن ها پس از شکست سنگین در انتخابات 92، توانسته اند خود را احیا کنند. مهم نیست که این 145 نفر نماینده مخالف وزیر علوم روحانی با همه رویکردهای آن ها موافق نیستند، مهم این است که تندروها توانستند یک پروژه سیاسی را به سرانجام برسانند. 

پایداری ها در جریان مخالفت با وزیر ارشاد با محوریت چهره ای چون «حمید رسایی»، موفق به دادن کارت زرد به «علی جنتی» و برداشتن یک گام موفقیت آمیز شده بودند. ولی تلاش موفق آن ها در دادن کارت قرمز به فرجی دانا، به اندازه کافی برای سایر جناح های سیاسی هشداردهنده و مهم است. 

با این همه، رفتار دولت حسن روحانی در انتخاب سرپرست و معرفی وزیر تازه می تواند یک گام جبرانی برای ناکامی دولت در این حوزه باشد. انتصاب «محمدعلی نجفی» به عنوان سرپرست وزارت علوم و انتصاب فرجی دانا به عنوان مشاور علمی و آموزشی رییس جمهور، نشان می دهد که حسن روحانی کاملا از وضعیت رخ داده ناراضی است. این انتصاب ها با واکنش منفی مجلس رو به رو خواهد شد و پتانسیل فضا را برای بازگشت به تنش های دوران احمدی نژاد افزایش می دهد.

حسن روحانی به خوبی آگاه است که مجموع این ناکامی های سیاسی از منظر اجتماعی بر علیه دولتش عمل می کند. دولتی که با وعده رفع حصر رهبران سیاسی «جنبش سبز»، انبوهی از رای دهندگان را امیدوار کرده بود، اکنون در حصر مجلس اصول‌گرا گرفتار شده و شاید چشم امیدش به این باشد که در انتخابات مجلس آینده، کلید رای دهندگان ایرانی، دولت را از حصر مجلس آزاد کند. 

چنین انتظاری طولانی، کشنده و درگیر اما و اگرهای بسیار است ولی بیش از هر چیز، به همراهی قوی تر دولت با مطالبات حامیانش نیاز دارد. رای منفی امروز مجلس شاید این انگیزه را در دولت یازدهم بیش‌تر تقویت کند.