علم ایران در زیر زمین های خیابان انقلاب تولید می شود

اگر خبرهای علمی ایران را دنبال کرده باشید، بدون شک خبرهای زیادی در مورد رشد سریع تولید علم در ایران و رتبه آن در جهان دیده یا شنیده اید.

رسانه های داخلی ایران بارها با افتخار اعلام کرده‌اند که ایران رتبه اول تولید علم را در میان کشورهای اسلامی و منطقه خاورمیانه کسب کرده است. هم‌چنین گزارش‌های مختلف نشان می دهند که سرعت تولید علم در ایران ۱۱ برابر میانگین سرعت تولید علم در جهان است.

بر اساس داده های وب سایت «ساینس»، سرعت تولید علم در خاورمیانه بیش از چهار برابر میانگین سرعت جهانی است. این در حالی است که بیش‌تر تولید علم خاورمیانه مربوط به ایران و ترکیه است.

ایران در زمینه تولید علم در رشته نانوتکنولوژی  نیز رتبه هفتم را در جهان به دست آورده و بر اساس گزارش خبرگزاری مهر، جایگاه هفدهم در تولید علم پزشکی را از آن خود کرده است. گزارش ها نشان می دهند که وضعیت ایران در زمینه تولید علم در رشته های مهندسی نیز خوب است.

به گفته «جعفر مهراد»، رییس «پایگاه استنادی علوم ایران و جهان اسلام» (ISC) که در ایران مستقر است، ایالات متحده امریکا، چین، بریتانیا، آلمان، ژاپن، هند،‌ فرانسه، ایتالیا، کانادا، اسپانیا، استرالیا، کره جنوبی، برزیل، هلند و ایران جزو ۱۵ کشور برتر دنیا در زمینه تولید علم هستند.

اما تولید علم واقعا به چه معنا است و چه‌گونه اندازه گیری می شود؟

تولید علم به تعداد مقاله های علمی منتشر شده در مجله های علمی-تحقیقی داخلی و بین المللی نمایه شده در «مؤسسهٔ اطلاعات علمی» یا (ISI) گفته می شود. این موسسه که با نام «تامسون ساینتیفیک» (Thomson Scientific) شناخته می‌شود، بخشی از شرکت «تامسون رویترز» (Thomson Reuters) است.

آی‌سی‌آی هزاران مجله علمی-تحقیقاتی را در رشته های مختلف علمی پوشش می دهد و هدف اصلی آن رتبه بندی کشورها در حوزه علمی نیست بلکه افزایش دیده شدن مقاله‌های علمی و تحقیقاتی است که در سطح جهان تولید می شوند تا محققان سراسر دنیا به این منبع علمی دسترسی داشته باشند و از انجام تحقیقات تکراری خودداری یا از تحقیقات انجام شده به عنوان مرجع استفاده کنند.

یکی از شاخص های میزان اعتبار مقاله علمی نیز تعداد ارجاع به آن مقاله است که این موسسه آن را نشان می دهد.

آیا ایران از تاکنیک دوپینگ برای جلو زدن از بقیه استفاده کرده است؟

بر اساس سند چشم اندازه 20 ساله، ایران باید تا سال ۱۴۰۴ به قطب علمی منطقه تبدیل شود. به تعبیر دیگر، باید در زمینه تولید علم در منطقه جنوب غربی آسیا پیشتاز باشد.

از زمانی که سند چشم انداز اعلام شد، دولت وقت ایران روش های مختلفی را برای تحقق این هدف به کار گرفت. یکی از این روش ها، راه اندازه پایگاه استنادی علوم ایران و جهان اسلام بود.

دولت احمدی نژاد اعتقاد داشت در ایران مقاله های علمی بسیاری تولید می شود اما چون به زبان انگلیسی نیستند، در مجله های معتبر علمی آی اس آی نمایه نمی شوند. از این رو تصمیم گرفت با راه اندازه آی اس سی و نمایه مقالات فارسی و عربی، تعداد مقاله‌های علمی چاپ شده را افزایش دهد.

یکی دیگر از سیاست هایی که دولت احمدی نژاد در پیش گرفت،‌ این بود که استادان دانشگاه و دانشجویان را برای چاپ مقاله در آی اس آی تحت فشار قرار داد. به طوری که ارتقای استادان دانشگاه، افزایش حقوق آن ها و فرصت های تحقیقاتی و عضو شدن هیات علمی در دانشگاه بستگی به تعداد مقاله های چاپ شده آن ها دارد. از سوی دیگر، دانشجویان برای پذیرش دکترا و گرفتن بورسیه های تحصیلی مجبور به چاپ مقاله علمی هستند. در واقع، می توان گفت که دولت سعی کرد دوپینگ کند تا به هدف خود برسد.

در نتیجه این فشارها، کاسبی جدیدی راه افتاد تا به دانشجویان و استادان دانشگاه کمک کند. گروه های مختلفی که عمده آن ها فارغ التحصیلان دانشگاه ها هستند، تشکیل شدند تا در ازای گرفتن پول، مقاله آی آس آی  بنویسند. این گروه ها به راحتی و بدون هیچ پروایی در خیابان انقلاب که مرکز دانشگاهی تهران است، تبلیغ می کنند.

از طریق شماره تماس هایی که روی برگه های تبلیغاتی آن ها بود، با برخی از این گروه ها تماس گرفتم و وانمود کردم که دانشجو هستم و نیاز به مقاله دارم. در این تماس های تلفنی متوجه شدم که آن ها در همه زمینه ها، از جمله مهندسی، علوم انسانی و علوم اجتماعی کار می کنند. اما تعداد معدودی از آن ها ادعا کردند که در رشته پزشکی هم تخصص دارند.

با گفته یک منبع آگاه از وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری ایران، خیلی از مقاله های علمی ایران در زیر زمین های خیابان انقلاب تولید می شوند: «دانشجوها و استادان حاضر هستند پول بدهند تا مقاله تحویل بگیرند زیرا تحت فشار هستند و می خواهند ارتقا بگیرند یا به تحصیل خود ادامه دهند.»

این منبع آگاه می‌گوید بسیاری از این گروه ها با مجله های علمی-تحقیقاتی که اعتبار زیادی ندارند در ارتباط هستند و خیلی راحت می توانند مقاله را در این نشریه ها به چاپ برسانند:«قیمت هر مقاله با توجه به موضوع، بین یک میلیون و ۵۰۰ هزار تا چهار میلیون تومان برآورد می شود.»

در این میان، مجله های غیرمعتبری هم وجود دارند که در آی اس آی نمایه نشده اند اما خود را به عنوان مجله معتبر معرفی و در مقابل دریافت مبلغی، مقاله‌های تولید شده در زیرزمین‌های خیابان انقلاب را منتشر می کنند. 

البته تمام تقلب های علمی به این جا ختم نمی شوند، به طوری که «فاطمه»، دانشجوی دکترای یکی از دانشگاه های تهران می گوید: «استاد راهنمای فوق لیسانسم من را مجبور کرد که نام وی را که کاری نکرده بود، در مقاله ام وارد کنم. من هم که نمره ام بستگی به نظر وی داشت، این کار را کردم.»

این سیاست ها و تلاش های ایران کمک کرد تا این کشور از جایگاه ۳۴ در سال ۲۰۰۵، به رتبه ۱۶ در سال ۲۰۱۴ ارتقا پیدا کند. اگر چه تولید علم در ایران بیش‌تر شده اما گزارش ها نشان می دهند که میزان رجوع به مقاله های ایرانیان نه تنها افزایش پیدا نکرده بلکه در این بین مقاله های دیده می شوند که حتی یک ارجاع هم به آن ها داده نشده است. به زبان دیگر، کمیت تولید علم در ایران افزایش پیدا کرده اما کیفیت آن ها نه.

به تازگی حسن روحانی، رییس دولت یازدهم به تمرکز روی چاپ مقاله های علمی در آی اس آی و کم شدن کیفیت مقاله های علمی ایران اعتراض کرده است.  او در جمع روسای دانشگاه های ایران گفته است امروز استادان باید به فکر مشکلات محلی و استانی باشند:‌ «مدام به فکر ISI نباشیم؛ به فکر امتیاز نباشیم؛ رها کنیم این شرک‌ها را و به فکر کشورمان و ملت‌مان باشیم.»

کارشناسان معتقدند برای ارتقای اثربخشی تولیدات علمی در ایران باید شیوه تفکر و نگاه مسوولان به علم تغییر کند. اگرچه تولید مقاله های علمی در هر کشوری اهمیت دارد اما نباید تمام تمرکز روی افزایش کمی چاپ آن ها باشد، کیفیت مقاله‌های علمی و اثربخشی آن ها در رفع مشکلات نیز باید در نظر گرفته شود.  شاید در آمار تولیدات علمی، ایران رتبه اول را کسب کرده باشد اما باید دید چه میزان از این علم برای حل مشکلات کشور مورد استفاده قرار گرفته است.

از سوی دیگر، فشارهای مضاعف برای چاپ مقاله می تواند دانشجوها و استادان دانشگاه را به سمت تقلب های علمی سوق دهد. روش کنونی ایران برای افزایش مقاله های علمی، روشی ناسالم برای جامعه علمی ایران است که صدمه های زیادی را به این جامعه وارد کرده و می کند.