سنگلج، قلب تپنده تهران قدیم به روایت تصویر

شهاب میرزاحسینی، شهروندخبرنگار، تهران

بسیاری از مورخان تهران‌شناس، سنگلج را قلب تپنده تهران قدیم می‌دانند که از گذشته‌های دور تا امروز توانسته به حیات خود ادامه دهد. پارک شهر، خانه مستوفی‌الممالک، کلیسای سورپ گئورگ، خانه پدری دکتر حسابی، تماشاخانه سنگلج، خانه شعبان جعفری، بازارچه قوام‌الدوله و مسجد و خانه شیخ فضل‌الله از اماکن معروف محله سنگلج هستند. محله سنگلج امروز با سنگلج تهران قدیم تفاوت‌های بسیاری دارد. بسیاری از خانه‌ها و خیابان‌های قدیمی محله، تخریب شده و جای خود را به آپارتمان‌ها و پاساژهای تجاری داده و کمتر از حال و هوای قدیم سنگلج خبری است. این عکس‌ها را یک شهروندخبرنگار از اماکن مهم باقی‌مانده در محله سنگلج برای «ایران‌وایر» فرستاده است.

***

یک تهران‌شناس درباره قدمت محله سنگلج می‌گوید: «سنگلج در درون حصار شاه طهماسبی قرار داشت و این موضوع نشانگر قدمت این محله است.»

او در توضیح حصار شاه طهماسبی می‌گوید: «در دوران شاه طهماسب صفوی، هنوز تهران به عنوان پایتخت انتخاب نشده بود. موقعیت خاص تهران باعث شد تا شاه طهماسب برای اولین بار اقدام به کشیدن حصار و خندقی بزرگ برای تهران کند. حصار شاه طهماسب یک‌صد و چهارده برج داشت و این حصار محدوده تهران قدیم را مشخص می‌کرد. این محدوده دارای چهار محله مشخص با نام‌های عودلاجان، چاله میدان، بازار تهران و محله سنگلج بود. حصار شاه طهماسب تا زمان ناصرالدین شاه تغییری نکرد و توانست از تهران محافظت کند و محدوده تهران قدیم را به طور کامل مشخص کند.»

این تهران‌شناس توضیح می‌دهد که باقی مناطق تهران همگی پس از دوران ناصرالدین شاه و به خصوص در دوره پهلوی به تهران افزوده شدند: «این حرف البته به این معنا نیست که تاریخ سنگلج و یا محدوده حصار شاه طهماسب از همه محله‌های تهران قدیمی‌تر است‌؛ بلکه چه‌بسیار محله‌هایی مانند محله کن، قیطریه، تجریش و طرشت بودند که قدمتی بسیار طولانی‌تر از محدوده تهران قدیم و حصار صفوی داشتند، اما سنگلج و چند محله آن که شاه طهماسب دورش حصار کشید، جزء محدوده اولیه شهر تهران قدیم است. قدمت سنگلج البته بیش از زمان کشیدن حصار شاه طهماسب بود و در زمان کشیدن حصار شاه طهماسب، سنگلج محله‌ای شناخته شده در شهر تهران بود.»

به گفته او، در زمان ناصرالدین شاه بود که تهران توسعه پیدا کرد و محله سنگلج نیز مانند باقی مناطق تهران رو به رشد و توسعه گذاشت. بخش‌های مسکونی آن افزایش یافت و به دلیل افزایش جمعیت تهران، محله‌های دولت، امیریه، لاله‌زار، دولاب و منیریه و بسیاری از محله‌های اطراف به گستره تهران اضافه شدند: «در زمان پهلوی اول، بخشی از محله سنگلج تخریب شد که بعدها این بخش به پارک شهر تبدیل شد. از پارک شهر شاید بتوان به عنوان اولین پارک تهران با الگوی مدرن نام برد.»

سنگلج امروز در مجاورت بازار بزرگ تهران قرار دارد و بسیاری از خروجی‌ها و گذرهای غربی بازار بزرگ تهران به روی سنگلج باز می‌شود. این گذرها شامل، چهارراه گلوبندک (تقاطع پانزده خرداد و خیابان خیام)، گذر پاچنار، گذر چراغ برق و میدان محمدیه هستند که به روی محله سنگلج باز می‌شود. خیابان مولوی در جنوب سنگلج نیز خود تبدیل به بازاری بزرگ شده و بازار مولوی از بزرگترین بازارهای خشکبار تهران است. اما در سنگلج امروز دیگر هیچ اثری از باغات و قنات‌ها نیست. تنها فضای سبز سنگلج امروز پارک شهری بود که بعد از تخریب بخشی از سنگلج به یادگار ماند و اگر این پارک نیز نبود، دیگر هیچ اثری از بوستان و درخت در این محل وجود نداشت. سنگلج کم‌سکنه و بیشتر تجاری شده امروز، دیگر نه مدرن است و نه سنتی و اصیل و شاید دود و ترافیکش معروف‌ترین ویژگی این روزهای آن باشد.