درباره سهم استان‌ها از قدرت سیاسی و اقتصادی در ایران چه می‌دانیم؟

توزیع عادلانه ثروت و قدرت در ایران چه جایگاهی دارد. آیا مردم بلوچستان سهم برابری با مردم تهران دارند؟ 

 در این گزارش بر اساس آن‌چه در پژوهش‌های رسمی که اخیرا در این‌باره منتشر شده‌اند، به موضوع توزیع قدرت و ثروت در نقاط مختلف ایران پرداخته‌ایم.

***

مردمی که در کشور‌های توسعه نیافته، در مناطق پیرامونی زندگی می‌کنند، از کانون توجه دولت‌مردان به دور هستند، اهمیت کمتری برای آن‌ها دارند و در اولویت‌های استراتژیک آن‌ها قرار ندارند. همین مساله باعث شده است سطح اجتماعی و اقتصادی زندگی و نقش‌آفرینی ساکنان این مناطق به تدریج تنزل یابد.

در ایران این تفاوت‌ها و نابرابری‌های ناحیه‌ای، منطقه‌ای و استانی با نرخ نگران کننده‌ای رو به رشد هستند. این وضعیت به بروز مشکلات جدی نظیر مهاجرت از مناطق محروم به نواحی برخوردار و توسعه یافته‌تر منجر شده است که هر روز به ابعاد آن افزوده می‌شود.

نابرابری فضایی چیست؟

نابرابری فضایی به شرایطی اطلاق می‌شود که در آن واحدهای فضایی یا جغرافیایی گوناگون در زمینه برخی متغیرها، در سطوح متفاوتی قراردارند. به عبارت دیگر، منظور از نابرابری فضایی، توزیع نابرابر فرصت‌ها و مواضع اجتماعی در فضا است و در هر جامعه‌ای می‌تواند جلوه‌های متفاوتی به خود بگیرد که نابرابری بین شهرهای بزرگ و کوچک، نابرابری جغرافیایی درون شهرهای بزرگ و نابرابری بین مناطق محروم و برخوردار از جمله مصادیق آن هستند.

نابرابری فضایی به عنوان یک مشکل برنامه‌ریزی، زمانی بروز می‌کند که ساختار فضایی نواحی مختلف دارای تفاوت‌های بارز و آشکاری باشند؛ تفاوت‌هایی که نیاز به تدوین راه‌حل‌های برنامه‌ریزی گوناگون در مورد نواحی مختلف دارند.

ایران چند درصد منطقه حاشیه‌ای دارد؟

مناطق پیرامونی ایران شامل ۱۶ استان و مناطق مرکزی دارای ۱۴ استان (با احتساب استان البرز در استان تهران) هستند که بررسی‌ها نشان می‌دهند حدود ۵۰ درصد جمعیت و مناطق ایران در زمره مناطق پیرامونی طبقه‌بندی می‌شوند.

مقایسه و تحلیل جدید‌ترین نماگرهای توسعه منطقه‌ای در ایران که به تازگی از سوی فصل‌نامه «جغرافیا و مطالعات محیطی» منتشر شده است، نشان می‌دهد که در توزیع منابع توسعه در استان‌ها (بودجه، زیرساخت‌های عمرانی، نیروی متخصص و امکانات رفاهی)، همگونی و عدالت توزیعی وجود ندارد. 

این تحقیق می‌گوید در ساختار نظام اداره کشور، ساز و کار مشخصی در زمینه سیاست‌گذاری توسعه منطقه‌ای که در آن مسیرها و منطقه توسعه‌ای و نقش استان‌ها در دست‌یابی به اهداف کلان مشخص شده باشد، وجود ندارد و این روند تبعات مختلفی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی به دنبال داشته است.

پیامد چنین رویکردی، بروز شکاف‌های فاحش توسعه‌ای درون و برون منطقه‌ای و شکل‌گیری سطوح چندگانه توسعه در ایران شده است.

درباره استان‌های بهره‌مند و استان‌های محروم چه می‌دانیم؟

داده‌های این تحقیق نشان می‌دهند استان‌های تهران، خوزستان، اصفهان و خراسان رضوی با جذب حداکثری جمعیت، سرمایه و امکانات توسعه، از سایر استان‌های ایران وضعیت بهتری داشته و در صدر جدول قرار دارند.

در آن سوی توسعه نیافتگی، استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، یزد، سمنان، چهارمحال و بختیاری و قم قرار دارند که در شاخص‌های تفصیلی توسعه منطقه‌ای، وضعیت رضایت بخشی ندارند. 

اکثر مناطق این استان‌ها، به ویژه نواحی روستایی، دارای وضعیت نامناسبی به لحاظ دسترسی به امکانات زیربنایی و خدمات هستند و فاصله بسیاری به لحاظ کیفیت زندگی در مناطق شهری و روستایی نه تنها در پنج استان متاخر بلکه در چهارگوشه ایران قابل مشاهده است.

براساس یافته‌های محققان علوم مختلف، ایران به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه، از عدم تعادل توسعه رنج می‌برد و این عدم تعادل در نظام فضایی کشور باعث به وجود آمدن چند قطب معدود و برخوردار و اکثریت عظیم محروم شده است.

چنین وضعیتی در اکثر مناطق و استان‌های مختلف ایران صادق است و در کشور، بحث توسعه و زیرساخت‌های آن در نواحی مختلف در اثر برنامه‌ریزی‌های نامطلوب ملی و متمرکز گذشته، تفاوت شدیدی را در روند توسعه مناطق به وجود آورده است.

رمز کسب منابع بیشتر چیست؟

به سبب عدم وجود مکانیسم مشخص و برنامه‌ریزی شده در خصوص تخصیص اعتبارات ملی متمرکز بین دستگاه‌های اجرایی، استان‌هایی برخوردارترند که اتفاقا دارای قدرت مدیریتی و چانه‌زنی بهتری هستند و قادرند سهم بیشتری از اعتبارات را جذب کنند و از این طریق گام‌های استوارتری در مسیر توسعه استانی بردارند.

نتایج یکی از تازه‌‌ترین پژوهشگاه علوم انسانی که در این زمینه منتشر شده است، نشان می‌دهد توزیع قدرت سیاسی و اقتصادی در بین استان‌های ایران عادلانه و متناسب به نیاز استان‌ها نیست.

این تحقیق که توزیع قدرت سیاسی و اقتصادی را بین سال‌های ۱۳۹ تا ۱۳۹۸ مورد مطالعه قرار داده است، نشان می‌دهد کدام استان‌ها در کسب امتیاز از حکومت مرکزی کامیابی‌ بیشتری داشته‌اند.

داده‌های پایه‌ای این تحقیق شامل دستگاه‌های بهره‌مند از بودجه عمومی و محل تولد هر یک از روسای این دستگاه‌ها بوده‌اند که عامل دوم نقش مهمی در میزان جذب بودجه دستگاه مذکور در هر یک از استان‌ها دارد.

این تحقیق هم با تایید نتایج سایر پژوهش‌ها، نشان می‌دهد که چه‌طور جایگاه، قدرت و میزان نفوذ سیاسی و اقتصادی‌ هر یک از استان‌ها طی یک دوره زمانی مشخص دچار تغییر و تحول شده است.

این تحقیق می‌گوید تهران همواره در این سال‌ها استانی همواره برخوردار بوده است و کردستان و البرز از جمله استان‌های محروم بوده‌اند.

بوشهر، خراسان جنوبی و قزوین هم طی این مدت همواره استان‌هایی کم برخوردار به شمار رفته‌اند.

این تحقیق در عین حال نشان می‌دهد اغلب استان‌های ایران طی این دوره، همانند یک پاندول میان وضعیت محروم و کم برخوردار یا نیمه برخوردار قرار داشته‌اند.

نتایج یک تحقیق «دانشگاه امام حسین»، وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که سال ۱۳۹۹ منتشر شده است، تایید می‌کند توزیع بودجه بین استان‌های ایران، به‌ویژه مناطق مرزی، سال‌ها است بر اساس ظرفیت و نیاز هر استان، نابرابر توزیع شده است.

تداوم تعمیق بی‌عدالتی در میان استان‌ها

زمستان سال ۱۳۹۹ هم فصل‌نامه «جغرافیا و برنامه ریزی» تحقیقی منتشر کرد که نشان می‌دهد استان‌های مرکزی و پرجمعیت شامل اصفهان، خراسان رضوی، تهران، کرمان، فارس و آذربایجان شرقی از سطح توسعه بالاتری برخوردار هستند و مابقی استان‌ها سطح توسعه اقتصادی متوسط و پایین‌تری دارند.

یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهند در میان ۱۱ استان با سطح توسعه پایین، نام گیلان، زنجان، کردستان، البرز، لرستان، همدان، گلستان، خراسان شمالی، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان دیده می‌شود و هفت استان اردبیل، قزوین، قم، کرمانشاه، ایلام، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد هم وضعیت توسعه‌ای پایین‌تری نسبت به سایر استان‌های ایران دارند.

این تحقیق می‌گوید ۱۹.۳۵ درصد استان‌های ایران در سطح بالاتر توسعه اقتصادی، حدود ۲۲.۵۸ درصد در سطح متوسط، ۳۵.۴۸ درصد در سطح پایین و ۲۲.۵۸ درصد در سطح پایین‌تر توسعه اقتصادی قرار دارند.

در بخشی از این تحقیق آمده است که مناطق مرکزی و قطب‌های توسعه در ایران با وجود گذشت چندین دهه، هنوز هم با اختلاف زیادی در سطوح بالای توسعه قرار دارند که نه تنها منجر به تراوش سطوح توسعه یافتگی به مناطق پیرامونی نشده‌اند بلکه فاصله خود را نیز افزایش داده‌اند که این مساله منجر به افزایش شکاف‌ها مرکز و حاشیه شده است.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز چند سال پیش تحقیقی با عنوان «بررسی نابرابری‌های توسعه در استان‌های کشور» منتشر و به طورعلنی اعلام کرده بود وضعیت توسعه استان‌های ایران در شرایط متعادلی قرار ندارد و ادامه چنین روندی منجر به بهبود شرایط استان‌ها نخواهد شد.