تنش در روابط جمهوری اسلامی ایران با جمهوری آذربایجان با سخنرانی آیت‌الله «علی خامنه‌ای» وارد مرحله تازه‌ای شده است. خامنه‌ای در یک سخنرانی ویدیویی برای جمعی از نظامیان ارشد، بدون نام بردن از جمهوری آذربایجان گفت: «همه بدانند که اگر کسی برای برادران خود چاه بکَند، اول خودش در چاه می‌افتد.» او همچنین خواستار حل‌وفصل اختلافات «در شمال‌غرب ایران» با «پرهیز از دادن مجوز حضور بیگانگان»، یعنی اسراییل شده است. ورود خامنه‌ای به تنش، نشانی جدی از افزایش بحران میان تهران و باکو است.

***

رسانه‌های غیررسمی حکومت ایران مدتهاست که می‌گویند با اقدامات و عملیات صورت گرفته در سوریه، پرچم جمهوری اسلامی تا نزدیکی مرز اسراییل برافراشته شده است. این کنایه‌ای از حضور سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در نزدیکی جولان، مناطق اشغال شده سوریه توسط اسراییل و نزدیکی نظامیان جمهوری اسلامی به خاک اسراییل است. 

در حالی که ماه‌هاست، ده‌ها پایگاه نظامی جمهوری اسلامی در سوریه توسط نیروی هوایی اسراییل از بین رفته و مقام‌های اسراییلی از ادامه این عملیات تا حذف کامل خطر می‌گویند، اسراییل که روابط بسیار نزدیکی با مقام‌های باکو دارد و در جنگ سال گذشته جمهوری آذربایجان با ارمنستان برای بازپس‌گیری قره‌باغ حضوری تعیین‌کننده داشت، حالا در نزدیکی مرزهای ایران و جمهوری آذربایجان حضور پیدا کرده است.

 به نظر می‌رسد این حضور پاسخ به استقرار نظامی جمهوری اسلامی در نزدیکی اسراییل باشد. همان‌طور که سوریه زمین نیابتی برای جمهوری اسلامی بوده، حضور در جمهوری آذربایجان هم احتمالا از دید اسراییل، فرصتی برای نزدیک شدن متقابل به مرزهای ایران است.

آیت‌الله خامنه‌ای در اظهارات تازه خود در جمع نظامیان و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های افسری از این نزدیکی به طور ملایمی انتقاد کرده و گفته است: «حضور نظامی بیگانگان در منطقه، مایه اختلاف و خسارت و ویرانی بوده و صلاح منطقه در این است که همه کشورها از ارتشی مستقل و متکی به ملت خود و هم‌افزا با ارتش‌های همسایگان برخوردار باشند.»

هرچند خامنه‌ای گفته «صلاح منطقه در این است که همه کشورها ارتشی مستقل و متکی به ملت خود» داشته باشند و «ارتش‌های منطقه نباید اجازه دهند که ارتش‌های بیگانه برای حفظ منافع خود، دخالت یا حضور نظامی داشته باشند» اما جمهوری اسلامی تحت حکمرانی وی عملی کاملا خلاف این توصیه در برابر همسایگان ایران انجام داده است. 

تشکیل شعبه برون‌مرزی برای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به نام نیروی قدس در دوره رهبری خامنه‌ای صورت گرفت. نیروی قدس با تشکیل گروه‌های شبه‌نظامی در عراق، لبنان و سوریه «ارتش‌های نیابتی غیرمستقل متکی به دولتی دیگر» را در کشورهای پیرامونی ایران ساخته است که یکی از اهداف آن از قضا در کلام خود خامنه‌ای بارها «مقاومت» یا رویارویی با اسراییل عنوان شده است. حالا اسراییل هم دست به عمل متقابلی زده و از طریق تنها کشور همسایه ایران با اکثریت مطلق جمعیت شیعه، به مرزهای ایران رسیده است.

جمهوری اسلامی و اسراییل در ماه‌های اخیر در زمین‌های متعددی وارد نبرد با یکدیگر شده‌اند. اسراییل عملا به اقدام خرابکارانه در تاسیسات اتمی ایران روی آورده است. مرکز اصلی غنی‌سازی اورانیوم ایران در کاشان را هدف انفجار قرار می‌دهد، به مرکز تحقیقات و تولید ماشین‌های غنی‌سازی در کرج حمله می‌کند، مرد پشت پرده برنامه اتمی و معاون وزارت دفاع یعنی «محسن فخری‌زاده» را اطراف تهران ترور می‌کند، مشکوک به برنامه‌ریزی انفجار در برخی از مراکز موشکی سپاه پاسداران است و در دریا، به برخی از نفتکش‌های جمهوری اسلامی آسیب‌هایی زده است که به نظر می‌رسد هدف آنان بیشتر از ضرر و زیان، هشدار نظامی باشد.

همزمان با تنش‌های متنوع با جمهوری اسلامی، اسرابیل به سرعت در حال بهبود وضعیت خود در میان اعراب خلیج فارس است. ظرف ماه‌های اخیر دو سفارت خانه خود را در مجاورت ایران، یعنی در امارات عربی متحده و بحرین، تاسیس و افتتاح کرده است و زمزمه‌هایی از ایجاد روابط سیاسی با دیگر اعراب پیرامون ایران به گوش می‌رسد. 

با شروع روابط سیاسی، مناسبات تجاری اسراییل هم با کشورهای خلیج فارس آغاز شده و کشتی‌های تجاری این کشور عازم دریای عمان و خلیج فارس شده‌اند. جایی که برای عبور از آن به دلیل عرض کم تنگه هرمز باید از آب‌های ایران بگذرند و جمهوری اسلامی هم مطابق مقررات بین‌المللی چاره‌ای جز اجازه عبور و مرور به آن‌ها ندارد. در یک مورد گزارش شده بود که اسراییل یک زیردریایی برای پشتیبانی از کشتیرانی تجاری خود به خلیج فارس اعزام کرده است.

جمهوری اسلامی ایران اینک از شمال و جنوب اسراییل را در نزدیکی مرزهای خود احساس می‌کند. در جریان افزایش و تثبیت حضور نظامی اسراییل در جمهوری آذربایجان یعنی همسایه شمال غربی ایران، روابط دوجانبه تهران و باکو هم تحت تاثیر قرار گرفته و ضرری دوچندان را متوجه مقام‌های نظام حاکم بر ایران کرده است.

از کشورهای همسایه، جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر تنش‌های تاریخی با جمهوری آذربایجان را کنترل کرده بود و این کشور از فهرست مسائل حاد خارجی ایران خارج شده بود؛ اما حالا وضعیت در حال تغییر است و ممکن است جمهوری آذربایجان وارد فهرستی شود که عربستان سعودی، بحرین، افغانستان و امارات متحده عربی حضور دارند. کشورهایی که یا رابطه‌ای با ایران ندارد یا سطح روابط آن‌ها شکننده است.

 به غیر از آیت‌الله خامنه‌ای، «حسین امیرعبداللیهان» وزیر خارجه و دریابان «علی شمخانی» دبیر شورای عالی امنیت ملی هم خطاب به جمهوری آذربایجان هشدارهایی داده که زبان دوستانه در ارتباط میان دو کشور محسوب نمی‌شود. وقتی آیت‌الله خامنه‌ای وارد بحران می‌شود، مقام‌های حکومت مجبور به گرفتن موضعی شدیدتر و صریح‌تر از وی خواهند بود. الگوی رفتاری جمهوری اسلامی نشان می‌دهد که پس از این احتمال بالا گرفتن تنش بیش از کاهش آن است.

امیرعبداللهیان به تازگی در دیدار با سفیر جدید جمهوری آذربایجان برای دریافت رونوشت استوارنامه وی، از سیاست‌های جدید باکو و «الهام علی‌اف» رییس جمهور آن کشور انتقاد کرده است. کاری که به طور معمول در دیدار اول سفیر و وزیر انجام نمی‌شود و نشان از جدی بودن تنش دارد. به فاصله کوتاهی پس از این اظهارات، ارتش جمهوری اسلامی در نزدیکی مرزهای جمهوری آذربایجان شروع به مانور نظامی کم سابقه همراه با اخطار و هشدار به مقام‌های باکو کرد.

به نظر می‌رسد که دوره تازه‌ای از تنش در اطراف ایران آغاز شده است: در خطر افتادن روابط با جمهوری آذربایجان به موازات عمل متقابل اسراییل در رسیدن به کناره‌های مرز ایران از طریق حضور نظامی در کشور همسایه شمالی.

 مطالب مرتبط:

مانور نظامی کم سابقه در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان؛ چه اتفاقی در حال وقوع است؟

آیت‌الله خامنه‌ای با جنگ قره‌باغ چه نسبتی دارد

آیا می‌توان قره‌باغ را که با عهدنامه گلستان از ایران جدا شد، پس گرفت؟