درستی سنجی یک ادعا: آیا جمعیت سالمندان ایران تا سال ۱۴۵۰ به ۳۰ درصد می‌رسد؟

«فرشاد شریفی»، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات سلامت سالمندان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران روز ۸مهر۱۴۰۰ در گفتگو با خبرگزاری ایلنا مدعی شد: «جمعیت سالمندان ایران طی ۵۰ سال آینده ۳ برابر و به حدود ۳۰ درصد جمعیت می‌رسد.» او اظهار داشت: «طی حدود ۵ دهه اخیر نرخ سالمندان کشور از حدود ۵ به ۱۰ درصد رسیده و پیش‌بینی می‌شود که این نرخ در طی پنجاه سال آینده سه برابر شود و در سال ۱۴۵۰ به حدود سی درصد برسد.» به اعتقاد او کشور ایران از جمله جوامعی است که سرعت بیشتری در سالمند شدن جامعه را تجربه می‌کند.

سالمندان چند درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند و برآورد رشد جمعیت آن‌ها چگونه است؟ آیا ۳۰ درصد جمعیت ایران ۱۴۵۰ را سالمندان تشکیل می‌دهند؟ «ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

جمعیت سالمندان ایران

آخرین سرشماری عمومی نفوس به سال ۱۳۹۵ باز می‌گردد. بررسی روند تغییرات ساختار و ترکیب جمعیت کشور و آینده آن تا افق ۱۴۳۰ شمسی که بر اساس نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵ انجام شده است، نشان می‌دهد جمعیت ۶۰ تا ۶۴ ساله ایران در سال ۱۳۹۵ معادل ۳.۲ درصد و جمعیت ۶۵ ساله و بیشتر ۶.۱ درصد را تشکیل می‌داده است؛ یعنی معادل ۹.۳ درصد جمعیت کشور بالای ۶۰ سال داشته‌اند.

جدول زیر جمعیت ۲ گروه سنی ۶۴-۶۰ و ۶۵ به بالا از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ و درصد‌‌ آن‌ها به کل جمعیت را نشان می‌دهد:
 

همان‌طور که در این جدول مشهود است، بین سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ جامعه ایران کمترین و طی ۱۰ سال اخیر بیشترین جمعیت بالای ۶۰ سال را داشته است. 

بررسی میزان تغییرات گروه‌های سنی در ایران طی ۶۰ سال گذشته نشان می‌دهد که برخلاف دو گروه سنی ۰-۱۴ و ۱۵-۶۵ که تغییر زیادی را تجربه کرده، جمعیت گروه سالخورده در ایران در یک شیب بسیار ملایم روند رو به رشد را تجربه می‌کند:

حال پرسش این است که چه اتفاقی باید بیفتد که شیب ملایم ۶۰ سال گذشته سالخوردگی جای خود را به شیب تند، طی ۵۰ سال آینده بدهد؟

افزایش جمعیت سالمندان در یک جامعه مستلزم وقوع ۳ رویداد است:

• کاهش ولادت
• کاهش مرگ‌ومیر
• افزایش مهاجرت جوانان

وقتی این سه پارامتر به وقوع بپیوندند، جمعیت سالخورده افزایش پیدا می‌کند. فارغ از اتفاقات غیرقابل پیش‌بینی، مثل شیوع ویروس کرونا که مرگ‌ومیر خصوصا مرگ‌ومیر سالخوردگان را به طور ناگهانی افزایش داد، افزایش امید به زندگی، افزایش بهداشت عمومی و کاهش مرگ‌ومیرهای ناشی از حوادث و کاهش جنگ‌های مرگبار، قابل پیش‌بینی است که طی سال‌های پیشِ‌رو آمار مرگ‌ومیر کاهش یابد. پس آنچه این‌جا بیشتر مجهول است، میزان مهاجرت و  اینکه طی پنجاه سال آینده روند زادوولد چگونه خواهد بود؟ آیا جوانان و گروه جمعیتی ۱۸ تا ۵۰ سال ایران، طی سال‌های آینده بیشتر صاحب فرزند می‌شوند یا کمتر؟ سوالی که پاسخ به آن می‌تواند آینده جمعیتی ایران را در افق ۲۰۷۰ یا به عبارتی ۱۴۵۰ را نشان دهد.

برآورد جمعیت ایران در سال ۱۴۳۰

مرکز آمار ایران در پیش‌بینی تغییرات جمعیتی ایران تا سال ۱۴۳۰ تعداد ۴ فرض را مطرح و برآورد خود را به این شرح ترسیم کرده است:

همان‌طور که در جدول بالا روشن است، اگر فرض اول یعنی میزان باروری ۲.۶ باشد در سال ۱۴۳۰ جمعیت سالمند ایران ۱۶.۸ درصد کل جمعیت را تشکیل خواهد داد. اگر فرض دوم با باروری ۲.۱ محقق شود، جمعیت سالمند ایران ۱۸.۲ درصد و در صورت تحقق فرض سوم با نرخ باروری ۱.۵ که کمترین نرخ باروری ممکن برآورد شده، جمعیت سالمند ایران به ۱۹.۹ درصد خواهد رسید و در فرض چهارم با نرخ باروری ۱.۹۵، ایران کشوری با ۱۸.۲ درصد سالمند خواهد بود. 

مرکز آمار ایران در هیچ حالتی جمعیت سالمند ایران در سال ۱۴۳۰ یعنی ۳۰ سال دیگر را بالای ۲۰ درصد ارزیابی نمی‌کند. نمودار زیر درصد جمعیت سالمند ایران در سال ۱۴۳۰ براساس این ۴ فرض را نشان می‌دهد:

برآورد ۲۰۲۱ سازمان ملل متحد از رشد جمعیت بالای ۶۵ سال ایران

برآوردی علمی در داخل کشور از جمعیت ایران در سال ۱۴۵۰ در دست نیست، اما منابع بین‌المللی آینده دورتری را پیش‌بینی کرده‌اند.

دفتر جمعیت سازمان ملل متحد در آخرین برآورد خود از روند تغییرات جمعیتی کشورهای جهان که در سال ۲۰۲۱ منتشر کرده است، نشان می‌دهد که جمعیت سالخورده ایران در سال ۱۴۵۰ یا ۲۰۷۰ چیزی بین ۲۵ تا ۳۰ درصد خواهد بود.

درصد جمعیت بالای ۶۵ سال ایران بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۱۰۰ به این شرح توسط سازمان ملل متحد برآورد شده است:

نمودار اینتراکتیو زیر نیز روند تغییرات جمعیتی تا سال ۲۱۰۰ در کل دنیا را نشان می‌دهد:

نرخ باروری و فرضیه‌های ۴ گانه مرکز آمار ایران

گزارش رسمی سازمان ثبت احوال کشور منتشره در سال‌نامه آماری سال ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که نرخ باروری زنان کشور در این سال ۱.۶ بوده است؛ یعنی کمی بیشتر از فرض سوم مرکز آمار ایران که نرخ باروری ۱.۵ را پیش‌بینی کرده بود. در این حالت در سال ۱۴۳۰ جمعیت سالخورده کشور حدود ۲۰ درصد پیش‌بینی می شد که اگر این فرض تا سال ۱۴۵۰ بخواهد اتفاق بیفتد یا حتی نرخ باروری پایین‌تر آید، پیش‌بینی ۳۰ درصدی جمعیت سالخورده کشور در سال ۱۴۵۰ احتمال وقوع دارد. 

از آینده خبر نداریم شاید تغییر فضای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور، میل به ازدواج و فرزندآوری را افزایش و روند نزولی موجود به کلی معکوس شود، آمار مهاجرت جوانان کاهش یابد و برعکس ممکن است شرایط از وضع موجود هم بدتر و نرخ بارداری از فرض سوم نیز بدتر و شیب نزولی موجود تشدید شود، ولی آنچه امروز می‌دانیم اینکه برآورد جمعیت ۳۰ درصدی سالخوردگان ایرانی در سال ۱۴۵۰ کمی بدبینانه و حصول بدترین پیش‌بینی‌هاست؛ ولی غیرممکن نیست.

جمع بندی

فرشاد شریفی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات سلامت سالمندان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران مدعی است: «جمعیت سالمندان ایران طی ۵۰ سال آینده ۳ برابر و به حدود ۳۰ درصد جمعیت می‌رسد.»

بررسی‌های ایران وایر نشان می‌دهد که جمعیت سالمندان کشور از حدود ۵ درصد بین سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ به بالای ۹ درصد در سال‌های اخیر رسیده است. برای اینکه این عدد به ۳۰ درصد در سال ۱۴۵۰ یعنی ۵۰ سال دیگر برسد، باید نرخ باروری به کمتر از ۱.۵ برسد، امید به زندگی افزایش، بهداشت عمومی ارتقاء و در یک کلام آمار مرگ‌ومیر کاهش یابد. 

برآورد مرکز ملی آمار ایران نشان می‌دهد که در صورت کاهش نرخ باروری به ۱.۵ در سال ۱۴۳۰ سالمندان حدود ۲۰ درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. دفتر جمعیت سازمان ملل متحد نیز در سال ۲۰۲۱ پیش‌بینی کرده که سالمندان در سال ۱۴۵۰ بین ۲۵ تا ۳۰ درصد جمعیت ایران را تشکیل خواهند داد. هر دو این پیش‌بینی‌ها بر تحقق کمترین نرخ باروری در ایران است که طی دو-سه سال اخیر رقم خورده است. حال آنکه شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایران در این دو-سه سال را قاعدتا نباید به ۵۰ سال آینده تعمیم داد و احتمال تغییر شرایط و بهبود زندگی ایرانیان وجود دارد که در این حالت نرخ باروری می‌تواند به بالای ۲ درصد که همواره در جامعه ایران معمول بوده بازگردد. در این حالت در سال ۱۴۵۰ جمعیت سالمندان ایران کمتر از ۲۰ درصد خواهد بود.

بنابراین «ایران‌وایر» به ادعای فرشاد شریفی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات سلامت سالمندان مبنی بر اینکه «جمعیت سالمندان ایران طی ۵۰ سال آینده ۳ برابر و به حدود ۳۰ درصد جمعیت می‌رسد»، نشان «غیر قابل رد یا اثبات» می‌دهد.

غیرقابل رد یا اثبات: در بعضی موارد ممکن است ما به این نتیجه برسیم که امکان تعیین صحت یا کذب بودن ادعایی را نداریم. این موارد ممکن است ادعایی درباره مناسبات داخلی حکومت ایران باشد که ما از آن بی‌خبر هستیم، یا اظهار نظری به شدت شخصی باشد، حتی ممکن است ادعا درباره نیاتی باشد که قابل رد یا اثبات نیستند.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در ایران‌وایر اینجا را کلیک کنید.