«سعید نمکی»، وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی، روز ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ در اجلاس مجازی روسای دانشگاهها و دانشکدههای علوم پزشکی سراسر کشور مدعی شد: «شرایط همانند زمان ساسانیان شده که فقط افرادی میتوانند درس بخوانند که جزء متمولین کشور هستند.» او در این سخنرانی اظهار داشت: «تا زمانی که مشکل اقتصاد، اشتغال و معیشت مردم را حل نکنیم، نمیتوانیم به رشد جمعیت امیدوار باشیم. شهریه یک بچه در مقطع ابتدایی چقدر است؟ کلاسهای کنکور چه خبر است؟ روزی روستازادگان صاحب عقل به وزیری پادشاه رفتند، امروز مگر میشود یک روستازاده در رشتههای لوکس کشور تحصیل کند؟ امکان ندارد.»
آیا تحصیل در ایران به کالایی لوکس تبدیل شده است؟ آیا فرزندان طبقه کارگر و فرودست جامعه امکان تحصیل در رشتههای پرطرفدار را ندارند؟ «ایرانوایر» در این گزارش میکوشد به این پرسش پاسخ دهد.
هزینه تحصیل در ایران
جمهوری اسلامی ایران اصل آموزش رایگان دانشآموزان را به رسمیت شناخته است. مطابق اصل سیام قانون اساسی دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم کند و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.» یعنی علاوه بر این که تحصیل تا مقطع دیپلم رایگان است، تحصیلات دانشگاهی نیز تا حدی که کشور به آن نیاز دارد، رایگان است و دولت مکلف است شرایط و لوازم آن را فراهم کند. ولی پرسش این است که آیا در عمل آموزش برای دانشآموزان و دانشجویان در ایران رایگان است؟
- هزینه مدارس
قاعدتا مدارس دولتی باید ترجمان اصل سیام قانون اساسی باشند، بارها نیز خبر ممنوعیت دریافت هر گونه وجه در مدارس دولتی از والدین را شنیدهایم، ولی تجربه شخصی تک تک ما نشان میدهد که مدارس دولتی اگرچه به طور قانونی شهریهای نباید بگیرند، ولی معمولا در هنگام ثبتنام و به بهانههای مختلف مبالغی را از والدین مطالبه میکنند. رسانهها نیز در گزارشهای مختلف به آن پرداختهاند؛ از جمله «انصاف نیوز» در گزارشی جداولی از وجه دریافتی در مدارس دولتی از خانوادهها منتشر کرده است. در این گزارش آمده است: «در روند تهیه این گزارش نکات جالبی شنیده شد، از کسی که گفت: "شهریه اینجا ذکر یک صلوات است" تا دیگری که گفت: "پول نداری پسرت را برای ثبتنام نیار!"»
یکی از جدولهای مندرج در این گزارش به این شرح است:
این گزارش در سال ۱۳۹۷ منتشر شده است. بنابراین، اعداد و ارقام مندرج در آن نیز طبیعتا با ارقام شهریه مدارس در سال ۱۴۰۰ همخوانی ندارند.
اما مدارس در ایران محدود به مدارس دولتی نیستند، بلکه اشکال دیگری از مدارس از جمله مدارس نمونهمردمی، مدارس هیئتامنایی، مدارس شاهد، مدارس تیزهوشان و مدارس غیرانتفاعی هم وجود دارند که آنها رسما و قانونا با شهریهای که از والدین دانشآموزان دریافت میکنند، اداره میشوند یا بخشی از هزینهها را از محل شهریهها تامین میکنند. مرکز مشاوره تحصیلی «هیوا» در گزارشی نرخ مدارس غیرانتفاعی در هر استان به تفکیک پایه تحصیلی را منتشر کرده است که نشان میدهد در استانهای کشور شهریه مدارس غیرانتفاعی بین یک میلیون و ۶۰۰ هزار تومان تا ۳۵ میلیون تومان متغیر است.
- هزینه کلاس کنکور
هزینه تحصیل در ایران محدود به وجوهی که در مدارس باید پرداخت شوند، نیست، بلکه دانشآموزان پس از اخذ دیپلم برای ورود به دانشگاه با پدیدهای به نام کنکور مواجه هستند. گذر از معبر پر پیچ و خم کنکور بدون کسب آمادگی ممکن نیست و برای آمادهسازی خود باید وجوه کلانی خرج خرید کتابهای کمکآموزشی، کلاسهای کنکور، مشاورههای آموزشی و انتخاب رشته شوند. البته غیرممکن نیست که کسی بدون انجام این هزینهها و استوار بر مهارت و دانش شخصی بتواند از سد کنکور بگذرد و به دانشگاه راه یابد، ولی در این صورت ناچار است در یک رقابت نابرابر وارد شود؛ رقابتی که در آن بسیاری با توسل به هزینههای کلان، آمادگی لازم را برای ورود به این رقابت کسب کردهاند.
هزینه خرید کتب کمکآموزشی، هزینه کلاسهای کنکور و دریافت مشاورههای آموزشی در هر مرکز و هر استان میتوانند متفاوت باشند. بنابراین، سند مدون قابل مراجعهای برای آنها وجود ندارد. سایت «جماران» در گزارشی در خصوص هزینه کلاسهای کنکور مینویسد: «آمارها نشان میدهند که بیش از ۶۳۷ هزار داوطلب در گروه تجربی ثبتنام کردهاند. بالا بودن رقابت در این رشته سبب شده است که هزینه کلاسهای کمکآموزشی در این بخش بالا باشد. محاسبات نشان میدهند که حداقل هزینه مورد نیاز برای شرکت در کلاسهای کمکآموزشی ۲۰ میلیون تومان است که این رقم در وضعیت متعارف حتی به ۱۵۰ میلیون تومان نیز قابل افزایش است.» این گزارش به نقل از دانشآموزی به نام «فائزه» در خصوص هزینههای کلاس کنکور مینویسد: «۲۵ میلیون برای کلاسها به مدرسه پرداخت کردیم و پول کتابها تقریبا ۴ میلیون تومان شد و اگر پول جزوات و اردوی عید مدرسه را نیز به آنها اضافه کنیم که ۴ میلیون تومان هزینه برداشته است، جمعا ۳۲ میلیون هزینه کردم.»
ضمن این که اساسا شرکت در کنکور خود مستلزم پرداخت هزینه است و رایگان نیست. بر اساس مصوبه هیئت وزیران نرخ ورودی آزمونها مندرج در وبسایت سازمان سنجش به این شرح است:
اگرچه هزینه ثبتنام در کنکور چندان بالا نیست، ولی برای دانشآموزان طبقه کمدرآمد جامعه هنوز حداقل هزینه ثبتنام کنکور از یارانه یک ماه یک دانشآموز بیشتر است.
با این حال ورود به دانشگاهها طی سالهای اخیر بدون هزینه کردن در کلاسهای کنکور و گذراندن این دورهها نیز ممکن شده است، چرا که برخی از رشتهها و برخی از دانشگاهها طرفدار چندانی ندارند و بدون کنکور هم میتوان وارد آنها شد. «محمد بطحایی»، وزیر سابق آموزش و پرورش، سال ۱۳۹۷ در صفحه شخصی خود در توییتر نوشت: «امروز چهارشنبه ساعت ۶:۳۰ صبح جلسه تعیین تکلیف نهایی کنکور سال آینده برگزار شد. ورود به ۸۵ درصد ظرفیت دانشگاهها نیاز به شرکت در کنکور و تحمل اضطرابهای طاقتفرسا ندارد و صرفا سوابق تحصیلی ملاک عمل است.» یعنی هنوز برای گرفتن پذیرش برای ۱۵ درصد رشتهها و دانشگاههای کشور که وزیر بهداشت آنها را رشتههای لوکس میخواند، باید از طریق کنکور ورود کرد.
- هزینه دانشگاه
جز دورههای روزانه دانشگاههای دولتی که در اجرای اصل سیام قانون اساسی آموزش رایگان ارائه میکنند، مابقی دانشگاهها و دورههای شبانه دانشگاههای دولتی رایگان نیستند و برای ورود به آنها باید شهریه پرداخت کرد. بر اساس گزارش ارائهشده توسط «ابراهیم خدایی»، رئیس سازمان سنجش آموزش کشور، حدود ۲۰ درصد ظرفیت دانشگاهی کشور در اختیار دورههای روزانه دانشگاههای دولتی است؛ یعنی ۸۰ درصد دانشجویان برای تحصیل باید هزینه پرداخت کنند. به گفته رئیس سازمان سنجش آموزش کشور، کل ظرفیت پذیرش داوطلبان اعم از دانشگاههای دولتی، آزاد و سایر زیرنظامهای آموزش عالی یک میلیون و ۹۲ هزار نفر ظرفیت است که برای ۹۱۲ هزار نفر ظرفیت پذیرش با سوابق تحصیلی در نظر گرفته شده است که داوطلبان برای ورود به آنها احتیاج به شرکت در کنکور ندارند و ۲۰ درصد این ظرفیتها برای دورههای روزانه دانشجو پذیرش میکنند و مابقی آن نیز در نوبت دوم بدون آزمون دانشجو پذیرش خواهند کرد. در نهایت حدود ۱۵۴ هزار نفر ظرفیت با آزمون در دانشگاهها داریم.
شهریه دانشگاهها و رشتههای دانشگاهی در مقاطع مختلف تحصیلی متفاوت است. برای نمونه هزینه تحصیل در دورههای غیررایگان «دانشگاه تهران» در مقاطع مختلف را در این لینک میتوانید مشاهده کنید؛ شهریههایی که در برخی رشتهها به بالای ۱۰۰ میلیون تومان میرسند. خبرگزاری «مهر» نیز در گزارشی که بر اساس اطلاعات منتشره توسط سازمان سنجش در خصوص شهریه ۱۳ پردیس خودگردان دانشگاههای علوم پزشکی ایران ارائه کرده است، نشان میدهد این دانشگاهها برای یک ترم تحصیل قبل از انتخاب واحد توسط دانشجویان مبالغی بالای دهمیلیون تومان مطالبه میکنند.
سهم مدارس دولتی از رتبههای برتر کنکور
بررسی آمار به دست آمده از نتایج کنکور و سهم دانشآموزانی که در مدارس دولتی و عادی تحصیل کردهاند از رتبههای برتر کنکور نقش «پول» در تحصیل را نمایان میسازد. روزنامه «فرهیختگان» سال ۱۳۹۸ در گزارشی در این خصوص مینویسد: «بیش از ۷۰ درصد رتبههای برتر کنکور امسال در رشتههای ریاضی، تجربی و انسانی دانشآموزان سمپاد هستند. سهم غیرانتفاعیها ۱۴ درصد و نمونهدولتیها ۱۳ درصد است. ️۹۱ درصد نفرات برتر شهرستانی در مدارس سمپاد درس خواندهاند و تنها ۹ درصد آنها در مدارس غیرانتفاعی و دولتی تحصیل کردهاند.️ ۶۶ درصد دانشآموزان تهرانی که جزء نفرات برتر کنکور ۹۸ هستند در مدارس غیرانتفاعی و نمونهدولتی درس خواندهاند و ۳۳ درصد آنها دانشآموزان مدارس سمپاد هستند.» این روزنامه در ادامه اینفوگرافیکی منتشر کرده است که از سهم صفر درصدی دانشآموزان مدارس عادی در رتبههای برتر کنکور حکایت دارد:
«ابراهیم سحرخیز»، معاون سابق وزارت آموزش و پرورش، نیز به «خبرآنلاین» میگوید: «معمولا ۴۰ نفر برتر کنکور و حتی کسانی که رتبه ۳ رقمی دارند در مدارس دولتی تحصیل نکردهاند»؛ اطلاعاتی که نشان میدهد فرزندان طبقات پایین درآمدی جامعه جایی در میان راهیافتگان رشتههای برتر دانشگاهی ندارند (جز مواردی که به طور استثنایی امکان وقوع دارند.)
کودکان بازمانده از تحصیل در ایران و حداقل حقوق
بررسی آمارها نشان میدهد که در ایران نه تنها کمدرآمدها شانس ورود به رشتههای لوکس دانشگاهی را ندارند، بلکه بسیاری از آنها حتی از تحصیل در دوره کودکی نیز بازماندهاند. مرکز پژوهشهای «مجلس شورای اسلامی» در گزارشی در سال ۱۳۹۷ آمار کودکان بازمانده از تحصیل را بالای ۲ میلیون نفر عنوان کرده و آورده است: «مطابق اطلاعات سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ تعداد افراد ۶-۱۹ سالهای که به طور کلی خارج از مدرسه هستند یا بیسواد هستند و یا در حال حاضر تحصیل نمیکنند، ۲۳۹۶۱۲۰ نفر است که ۱۴/۷ درصد کل جمعیت در گروه سنی ۶-۱۹ ساله کشور را تشکيل میدهند. از آمارها چنین استنباط میشود که در پایههای بالاتر آموزشی احتمال خروج از مدرسه، بازماندگی یا ترک تحصیل نیز افزایش مییابد. اگرچه بیسوادی و بازماندگی از تحصیل سنین ۶-۹ ساله حدود ۸ درصد جمعیت پایه این سنین است، اما این وضعیت در سنین ۱۵-۱۹ سالگی نزدیک ۳۲ درصد این جمعیت را در بر میگیرد؛ یعنی تعداد قابل توجهی از نوجوانان از ادامه تحصیل باز میمانند.»
اگرچه برخی از کودکان بازمانده از تحصیل در ایران را اتباع خارجی و کودکانی عنوان کردهاند که دچار مشکلاتی چون نداشتن اسناد هویتی هستند، ولی بدون شک فقر نقش عمدهای در بازماندن از تحصیل ایفا میکند. شورای عالی کار در سال ۱۳۹۹ دو مصوبه برای تعیین حداقل دستمزد کارگران داشت. در مصوبه اول که تاریخ ابلاغ آن ۲۶ فروردین ۱۳۹۹ است، حداقل دستمزد روزانه کارگران ۶۱,۱۱۸ تومان و حداقل حقوق ماهانه (۳۰ روز) برابر ۱,۸۳۵,۴۲۷ تعیین شدهاند. در مصوبه اصلاحی که در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۹۹ ابلاغ شده است، از اول تیر ۱۳۹۹ حداقل دستمزد روزانه ۶۳,۶۸۱ تومان و حداقل دستمزد ماهانه ۱,۹۱۰,۴۳۰ تومان تعیین شدهاند. حال، کارگری که با حداقل حقوق ۲-۳ میلیونی زندگی میکند، چگونه میتواند هزینه تحصیل فرزند خود را در رشتههای دانشگاهی به طور عام و رشتههای پزشکی یا مهندسی به طور خاص پرداخت کند؟
جمعبندی
سعید نمکی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، مدعی است: «شرایط همانند زمان ساسانیان شده که فقط افرادی میتوانند درس بخوانند که جزء متمولین کشور هستند.» بررسیهای ایرانوایر نشان میدهند که بر خلاف اصل سیام قانون اساسی که تحصیل در مدارس به طور کلی رایگان و تحصیلات دانشگاهی در حد مورد نیاز کشور نیز رایگان اعلام شدهاند، در عمل تنها بخش کوچکی از نظام آموزشی ایران رایگان است. مدارس دولتی عادی طبق قانون و دانشگاههای دولتی در دورههای روزانه رایگان هستند، مابقی نظام آموزشی ایران وابسته به شهریهای است که از دانشآموزان و دانشجویان دریافت میکنند. آیا دانشآموزان مدارس عادی که رایگان تحصیل میکنند، امکان ورود به رشتههای برتر دانشگاهی را دارند؟ نتایج آماری کنکور در سالهای اخیر نشان دادهاند که سهم دانشآموزان این مدارس از رتبههای بالای کنکور صفر است و کمتر دانشآموزی از این مدارس قادر است با دانشآموزان مدارس غیردولتی و پولی و دانشآموزانی که امکان پرداخت هزینه کلاسهای کنکور را دارند، رقابت کند و پیروز شود. مقایسه هزینه مدارس غیردولتی، کلاسهای کنکور و دانشگاههای غیردولتی رایگان با حداقل دستمزد نیز نشان میدهد که برای فرزندان طبقات فرودست جامعه راهیابی به چنین دانشگاههایی نزدیک به محال است، چرا که قادر به پرداخت چنین شهریههایی نیستند.
بنابراین، ایرانوایر به ادعای سعید نمکی، وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی، مبنی بر این که: «شرایط همانند زمان ساسانیان شده که فقط افرادی میتوانند درس بخوانند که جزء متمولین کشور هستند» نشان «حقیقت دارد» میدهد. هرچند نمیدانیم در دوره ساسانیان اوضاع به چه شکلی بوده است، ولی در شرایط فعلی ورود به رشتههای پرطرفدار دانشگاهی برای دانشآموزان طبقات کمدرآمد جامعه به آرزویی دستنیافتنی تبدیل شده است.
حقیقت دارد: وقتی اظهارنظری با مدارک و واقعیات ثبتشده پشتیبانی شود.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روششناسی راستیآزمایی در ایرانوایر اینجا را کلیک کنید.
مطالب مرتبط:
اعتراضات دانشجویی به پولیسازی دانشگاههای دولتی
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر