این مقاله بخشی از مجموعهای است که «ایرانوایر» با همکاری «هلث استودیو» در مورد انتشار اخبار ساختگی و گمراه کننده در کشورهای مختلف منتشر میکند.
***
واکسن «فایزر-بیوانتک» نخستین واکسن کووید-۱۹ بود که در دسامبر ۲۰۲۰ از «سازمان نظارت بر دارو و غذا» در امریکا مجوز تولید گرفت. از آن زمان تا کنون دهها میلیون نفر در سراسر دنیا بدون هیچ خطری از این واکسن استفاده کردهاند.
همزمان با انتشار اخبار خوبی از این دست، پخش اطلاعات نادرست و گمراه کننده درباره این واکسن نیز اوج گرفته است. به تازگی سازمان «فرست درفت» (First Draft) که با دروغپراکنی در شبکههای اجتماعی مقابله میکند، پژوهشی در این زمینه انجام داده است که نشان میدهد میزان اخبار جعلی در شبکههای اجتماعی همراه با انتشار اخبار امیدوار کننده درباره واکسن افزایش یافته است و بخش اعظمی از این اطلاعات را شبکههای هوادار روسیه تولید و توزیع میکنند.
ردیابی گفتمان ضد ویروس
تیم تحقیقاتی فرست درفت از نرمافزار آنلاین «4CAT» برای تجزیه و تحلیل اخبار فرومهای «4chan» و «8kun» استفاده کرده است. این تیم همچنین بخشی از سایت «ردیت» (Reddit) را نیز مورد بررسی قرار دادهاند که به اخبارِ مبتنی بر نظریههای توطئه اختصاص یافته است. این وبسایتها گاهی سکوی پرتابِ اخبار جعلی هستند که به سایتها و شبکههای اجتماعی پرخوانندهتر راه مییابند تا مخاطبان خود را پیدا کنند.
محققان دریافتهاند که استفاده و اشاره («منشن» کردن) به واژه «فایزر» در دو برهه زمانی افزایشی چشمگیر داشته است؛ نخست در نوامبر گذشته، وقتی که شرکت فایزر اعلام کرد آزمایشات بالینی واکسن با موفقیت به پایان رسیده است و سپس در ماه دسامبر، هنگامی که ایالات متحده امریکا مجوز استفاده از این واکسن را صادر کرد.
تجزیه و تحلیل کلمات و جملاتی که بیشتر از همه مورد استفاده قرار گرفتهاند و در آنها واژه فایزر هم منشن شده است، نشان میدهد که موجی نهفته اما عمیق از اطلاعات نادرست در بطن این فرومها در جریان است؛ از آن جمله این ادعای بیاساس که واکسن را بهسرعت و بدون انجام آزمایشات دقیق و درست ساخته و روانه بازار کردهاند.
بررسی پُستهایی که در آنها واژه فایزر و «آزمایشی» به کار رفته و بین ماه ژوییه ۲۰۲۰ و ژانویه ۲۰۲۱ منتشر شدهاند، حاکی از آن است که پس از اعلام نتیجه آزمایشات بالینی، حجم روایتهای دروغین زیاد شده است. این روایتها بار دیگر در ماه دسامبر، یعنی بعد از این که واکسن فایزر در چند کشور دیگر نیز مجوز گرفت، افزایش یافت.
بررسی هلث استودیو از فروم 4chan نشان میدهد که کلمات فایزر و «تجربی» همچنان در پستهای این سایت منشن میشوند اما در ماه مارچ ناگهان بر تعداد آنها افزوده شده است. زیرا در همین ماه بود که گزارشهایی منتشر شدند مبنی بر این که واکسن «آکسفورد- آسترازنکا» میتواند در بعضی موارد بسیار نادر موجب لخته شدن خون شود.
از آن زمان تاکنون مقامات بهداشتی بارها تأکید کردهاند که واکسن آسترازنکا بیخطر است و برخی کشورها نیز به منظور کاهش حداکثری خطر لخته شدن خون، این واکسن را محدود به گروههای سنی مشخصی کردهاند.
در این نمودار میزان رشد استفاده از کلمههای «فایزر» و «آزمایشی» در چند ماه مختلف دیده میشود.
بررسی کلماتی که در پستهایی که واژه فایزر را منشن کردهاند، به طور مرتب تکرار و از ماه ژانویه تا آخر مارچ امسال منتشر شدهاند، نشان میدهد که روایتهای دروغین و جعلی همچنان در سایت 4chan نشر و بازنشر میشوند؛ از جمله این ادعای بیاساس که واکسن فایزر موجب عقیم شدن خواهد شد. واقعیت اما این است که این واکسن بیخطر است و همانطور که در مقاله مجله پزشکی «نیچر» آمده، تا امروز هیچ مورد مرگ ناشی از این واکسن گزارش نشده است.
درخت کلمههایی که در پستهای مرتبط با واکسن «فایزر» بهطور فراگیر مورد استفاده قرار گرفته است
کلمه «بیفایده» که در نمودار بالا آمده است، از این حکایت دارد که در بسیاری از پستهای فروم 4chan، مؤثر بودن واکسن فایرز را مورد مناقشه قرار داده است. در حالی که آزمایشات دقیق بالینی و دادههای واقعی جهانی دیگر شکی باقی نگذاشتهاند که این واکسن در برابر بیماری کووید-۱۹ بسیار مؤثر است.
نقش بازیگران هوادار روسیه چیست؟
«کرملین» متهم است در ماههای اخیر، درباره واکسنهای کووید-۱۹ ساخت غرب دروغ پراکنی کرده است با این هدف که واکسن ساخت روسیه را تبلیغ کند و بین کشورها نیز تفرقه بیاندازد.
تیم تحقیقی فرست درفت شواهدی ارایه کرده است که نشان میدهد شبکههای هوادار روسیه بهطور نظاممند مشغول تولید و پخش اخبار گمراه کننده و اطلاعات نادرست بودهاند.
تحقیقات آنها از این حکایت دارد که تقریباً یکسوم از نشانیهای وب (URL) که در فروم 8kun کلمههای فایزر و تجربی را منشن کردهاند، به دو سایت دروغ پراکنی به نامهای «نچرالنیوز» (NaturalNews) و «زیرو هدج» (Zero Hedge) مرتبط هستند. سایت دوم به این که گفتمان حامیان کرملین را تبلیغ و ترویج میکند، معروف است.
«سب کابن»، نویسنده این گزارش بر این باور است که هر دو سایت علاوه بر تولیدات خود، مرتباً مطالب یکدیگر را نیز بازتولید میکنند.
افزون بر این، فرست درفت از رابطه بین رسانههای وابسته به حکومت روسیه و سایتهای به اصطلاح «پروکسی» پرده برداشته است؛ سایتهایی که مشخصاً اخبار جعلی و اطلاعات نادرستِ هواداران کرملین را که درباره واکسن فایزر تولید شده است، منتشر میکنند.
سایتهای پروکسی مثل یک واسطه عمل میکنند. آنها مقالاتی را که گفته میشود تحت نظر سازمانهای امنیتی روسیه نوشته شدهاند، اندکی تغییر میدهند و بازنشر میکنند. آنها به مقالات شاخ و برگ میدهند و میکوشند منبع اصلی خبرها را پنهان کنند.
کابن در گفتوگو با هلث استودیو میگوید ویژگی اصلی این سایتها، همین شاخ و برگ دادن و تقویت گستره تأثیرگذاری مقالات است. برخی از این سایتها مقالات و مطالب را سریع و بهطور همزمان نشر و بازنشر، برخی دیگر با ایجاد تغییراتی ناچیز در متن و تاریخ انتشار و عکس، آنها را چاپ میکنند.
سایتهایی هم هستند که این مقالات را به زبانهای دیگر ترجمه و بعد منتشر میکنند. کابن میگوید: «گاهی اوقات آنها برای تولید نسخههای ساختگی خود، تغییرات بسیار اندکی در متن و جملهبندیها انجام میدهند. نتیجه این که یک خبر در شکل و شمایلی بسیار متفاوت [منتشر میشود] اما در حقیقت، همان خبر اولیه است که دهها بار، در چندین نسخه مختلف بازنشر شده است.»
این شگردهای پخش و نشر، ظاهری مشروع به مقاله میبخشند. کابن میافزاید: «نسخههای مختلف از یک خبر میتوانند این توهم را ایجاد کنند که خبر معتبر است. وقتی بر روی اینترنت و در شبکههای اجتماعی گزارشهای متعددی از یک خبر را میبینید، این احساس در شما برانگیخته میشود که خب بله، این خبر حتماً درست، جدی و معتبر است.»
شایان ذکر است که بسیاری از گفتوگوهایی که در فرومهای 4chan و 8kun یا حتی در سایت ردیت (Reddit) انجام میشود، از فضای داخلی این تارنماها خارج نمیشوند؛ یعنی اینطور نیست که لزوماً تمام این مباحث در شبکههای اجتماعیِ شناخته شدهتر منتشر میشوند.
اما برخی از پستها که اخبار نادرستی را هم در بردارند، بهطور گسترده نشر و بازنشر میشوند؛ برای نمونه، کسانی هستند که به طور مرتب در گروههای عمومی و پرمخاطب فیسبوک فعال هستند و اخبار غلط و اطلاعات گمراهکننده به اشتراک میگذارند: «انتشار مطالبی از این دست برای جلب مخاطبان فراوان به نحو باورنکردنی ساده شده است.»
فرست درفت نمونههایی یافته است از حسابهای شخصی افرادی که مطالب تولید شده در سایتهای وابسته را در ظرف چند ثانیه و بهطور همزمان، در چندین گروه فیسبوکی بازنشر میکنند. این شگرد را «spree-posting» میگویند که ترجمه آن میتواند «ولخرجی در نشر» باشد.
شگردهای مشابه دیگری نیز وجود دارد که به پخش گسترده اطلاعات نادرست، مثلاً از سایت نچرال نیوز، کمک میکند باوجود این که استفاده از لینکهای این سایت دروغپراکنی در بسیاری از شبکههای اجتماعی، از جمله فیسبوک ممنوع است.
گزارش سال گذشته «مؤسسه گفتوگوی راهبردی» نشان داد که میتوان با تغییر دامنه اینترنتی، مطالب نچرال نیوز را در فیسبوک به اشتراک گذاشت.
چهگونه میتوان در دنیای مجازی از خود محافظت کرد؟
تشخیص خبر نادرست زمانی سخت میشود که مقالات و مطالب زیادی در تأیید آن موجود باشد. کابن میگوید باید به منبع خبر توجه کرد و دید آیا این منبع قابل اعتماد است یا خیر؛ مثلاً اگر خبری در یک شبکه اجتماعی به دستتان رسید، به نام سایتی که آن را منتشر کرده است، دقت کنید: «ببینید صاحب آن سایت کیست، چه کسانی آنجا کار میکنند، چه میکنند و آیا افراد معتبری هستند یا خیر؟»
او میافزاید که در بسیاری اوقات جستوجوی نام آن سایت در گوگل میتواند راهگشا باشد. نهادهای بسیاری هستند که سایتهای خبری آنلاین را راستیآزمایی میکنند و آنها را بر اساس میزان «امانتداری» طبقهبندی کردهاند. از این راه میتوان خیلی سریع متوجه شد که سایت مورد نظرتان تا چه حد منبع قابل اعتمادی است. این نهادها سایتهایی را که به انتشار اخبار نادرست شناخته شدهاند، تحت عنوان مراکز دروغپراکنی نشانهگذاری کردهاند.
نکته دیگری که کابن بر آن تأکید دارد، عناوین خبری است که به سادگی قابل راستیآزمایی نیستند. راستیآزمایی تک تک مقالات یک سایت سخت کار سادهای نیست ولی همین میتواند به پخش اخبار و روایتهای گمراهکننده در سطحی وسیعتر دامن بزند؛ مثلاً باید توجه داشت که در مقالات گمراهکننده معمولاً دادههای دقیق آماری یا نقلقول از یک فرد شناخته شده ارایه نمیشود چرا که راستیآزمایی آنها ممکن است. در این گونه مقالات، بیشتر حرفها و احساسات کلی، مثلاً علیه واکسیناسیون مطرح میشوند.
کابن میگوید: «در برخی از مقالات و پیامها... لزوماً همه دادهها نادرست نیستند. در نتیجه، کاربر ممکن است متوجه نشود که ادعای اصلی مطلب کذب است.»
به این دلیل هم است که او تأکید میکند پیش از این که به ادعای مقاله اعتماد کنید، از درستی منبع خبر اطمینان یابید: «اولین مرحله هم یک جستوجوی سریع در گوگل است.»
مطالب مرتبط:
ایران در میان منابع پخش تئوری توطئه نخبگان آدمخوار
اگر نمیدانید «خبر جعلی» چیست، فقط این خبر را بخوانید
کرونا در ایران؛ از ویروس هندی تا تعویق وعده واکسیناسیون عمومی
سفیر ایران در روسیه: ۶۰ میلیون دوز واکسن روسی کرونا از خرداد وارد ایران میشود
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر