گاندو یا تمساح پوزهکوتاه نوعی کروکودیل بومی در ایران و همسایگان شرقیاش است. در سالهای اخیر، چند مورد حمله گاندو به ساکنان استان سیستان و بلوچستان خبرساز شده است. با این حال بومیان منطقه و همچنین کارشناسان به ایرانوایر میگویند این جانور معمولا به انسان حمله نمیکند و مواردی همچون خشکسالیها و سیلابهای گاه به گاه باعث به هم خوردن شرایط زیستی آنها شده است.
***
سالهای متمادی گاندوها با مردم سیستان و بلوچستان زیستی مسالمتآمیز داشتهاند. قدیمیترها و حتی بسیاری از محلیهای امروزی وجود گاندو را نشانه برکت و آبادانی میدانند و میگویند هر جا گاندو باشد آب همان جاست. با این همه، نام تمساح پوزهکوتاه ایرانی که حیوانی خجالتی و تقریبا بیآزار است در طول چند سال گذشته با حوادث تلخی که برای چند کودک رخ داد گره خورده و اقبال عمومی را از این حیوان برگردانده است.
در طول سالهای متمادی دنیادیدگان بلوچ در فصل تخمگذاری گاندوها به زیستگاه آنها نزدیک نمیشدند و خواب این حیوان را آشفته نمیکردند. اما با خشکسالی چندینساله و سیلابهای نابهنگام، خواب این گونه جانوری چند سالی است آشفته شده است.
گاندو هنگام جفتگیری و در فصل تخمگذاری به شدت احساس خطر میکند و اگر زیستگاهش را در مخاطره ببیند به فردی که به محدوده زیستش تجاوز کرده حمله میکند. محلیها به ایرانوایر میگویند گاندو هرگز گوشت انسان را نمیبلعد و اگر هم به ندرت به انسانی حملهور شود، بعد از حمله به کسی که او را متجاوز فرض کرده، محتوای دهانش را بیرون میریزد.
موضوع گاندو در تیرماه ۱۳۹۸ با رسانهای شدن حمله به «حوا رئیسی»، دختر ۱۰ساله ساکن روستای «مولاآباد کشاری»، بر سر زبانها افتاد.
سپس در دیماه همان سال و به دنبال وقوع سیل در این استان، هشدار مدیر کل محیط زیست در خصوص خروج گاندوها از زیستگاهشان توجه رسانهها را جلب کرد. تیترهایی از قبیل حمله گاندوها به ساکنان روستاهای سیلزده در آن روزها در برخی رسانهها دیده میشد.
بعدها «محمدرضا حسینی»، رئیس گروه ساماندهی و مدیریت حیات وحش سازمان محیط زیست، احتمال آسیب رساندن گاندوها به انسان را بسیار اندک دانست و در توضیح خروج گاندوها گفت: «گاندوها به صورت غریزی وقوع سیلاب را پیش از شروع آن پیشبینی کرده و به سرعت به کنارههای رودخانههای محل زیستشان حرکت میکنند.»
مردادماه سال ۱۳۹۹ حمله یک گاندو به کودکی به نام «زکریا چرخ»، ساکن روستای کهیربرز از توابع منطقه دشتیاری شهرستان چابهار، باز هم گاندوها را در مرکز توجه افکار عمومی قرار داد. خوشبختانه این بار زکریا آسیب چندانی ندید و ماجرا به خیر گذشت.
چند ماه بعد جنجال خبری تازه ای بر سر دیده شدن تمساح در «دریاچه چیتگر» بلوایی در فضای مجازی به پا کرد و تیمهای محیط زیست برای پیدا کردن این گونه جانوری روانه دریاچه شدند و همزمان هم برخی نشریات، این حساسیت در تهران را با نوع بی توجهی در سیستان مقایسه کرده و آن را نمادی از تبعیض دانستند.
تمساح پوزهکوتاه، دوست هزارساله مردم سیستان و بلوچستان
«مراد گمشادزهی»، اهل روستای باهوکلات، خودش را حامی زیست تمساح مردابی معرفی میکند. او میگوید شاید مجموعا ۵۰۰ گاندو یا کمتر در منطقه زنده مانده باشند.
«نسل اندر نسل اجداد ما با گاندوها به شیوه مسالمتآمیزی زندگی کردهاند. گاندوها اساسا حیوانات آرامی هستند و به ندرت به آدمها حمله میکنند. اما در طول چند سال اخیر موضوع خشکسالی و هجوم مردم به آبگیرها باعث شده که قلمرو آنها مورد تعرض قرار بگیرد و افزایش فشار و استرس بر این گونه جانوری منجر به برخوردهایی شده که از دل آن اخبار مربوط به کودکان بیرون میآید.»
به گفته او، گاندوها در روزهای آخر بهار جفتگیری و تخمگذاری میکنند: «در گذشته به ما آموخته بودند در این روزهای خاص به گاندو و خلوتی که نیاز دارد احترام بگذاریم و متعرض زیستگاهش نباشیم؛ چون گاندو از جمله حیواناتی است که به شدت نسبت به تخمهایش واکنش نشان میدهد. اما در طول چند سال گذشته بیآبی باعث هجوم مردم به آبگیرها شده و از سوی دیگر سیلاب و طغیان رودخانه گاندوها را با خودش میبرد واز زیستگاهش دور میکند.»
البته مرگ گاندوها فقط به دلیل خشکسالی یا سیلاب نیست؛ پوست این جانور و همچنین پوست تمساح خاردم ایرانی که در خوزستان زیست میکند نزد قاچاقچیان حیوانات وحشی بسیار محبوب است. شکارچیانی که به دنبال حیوانات کمیاب هستند آنها را به خاطر گوشت، پوست و استخوانشان شکار میکنند و گاه نیز سر از بازار سیاه حیوانات در تهران درمیآورند.
«مهدی رخشانی»، روزنامهنگار ساکن سیستان و بلوچستان که در مورد زندگی گاندوها مستندی ساخته است، در این خصوص به ایرانوایر میگوید: «گاندوها نزد مردم این منطقه مقدس هستند. این حیوان که در خطر انقراض در سیستان و بلوچستان است معمولا به مردم حمله نمیکند. از این نظر، سالهای گذشته را شاید بتوان بیسابقه در رفتار گاندوها دانست. شخصا حین ساخت فیلم مستند در مورد تمساح پوزهکوتاه میدیدم که در یک سوی رودخانه مردم در حال ماهیگیری بودند و در یک سو نیز تمساحی در آب به آسودگی شنا میکرد و قصد حمله نداشت. سابق بر این، بومیها در فصل جفتگیری به محل زندگی و تخمگذاری گاندوها نزدیک نمیشدند. اما متاسفانه دو موضوع سیل و بعد خشکسالی، مسائلی را پیش آورد که باعث حوادث اخیر شد.»
رخشانی درباره ماجرای حوا، دختر ده سالهای که سال گذشته در حمله تمساح دستش را از دست داد، میگوید: «کمآبی باعث شده به خصوص در روستاها احتیاط کمتری بشود و کودکان برای آوردن آب یا بازی به محل زندگی گاندوها نزدیک بشوند. گاهی هم این شیطنتهای کودکانه در فصل تخمگذاری گاندوهاست. این دختر یا پسری که به آنها حمله شده بود در چنین شرایطی قرار داشتند.»
برنامهای برای حفاظت از گاندوها در فصل خشکسالی وجود ندارد
«ملک رئیسی»، از کارشناسان سابق سازمان محیط زیست سیستان و بلوچستان که دو سال در این منطقه خدمت کرده، به ایرانوایر میگوید: «این جانور از آدمها دوری میکند و حملههایش بیشتر حالت دفاع از تخمها و جوجههایش دارد؛ چون گاندوها به انسان بهعنوان طعمه حمله نمیکنند.»
از این کارشناس درباره هجوم تمساح پوزهکوتاه به روستاها هنگام سیلاب میپرسم. او میگوید چنین چیزی صحت ندارد: «سیلاب ممکن است باعث آوارگی گاندوها بشود و آنها را از زیستگاهشان دور کند. اما قصد آنها حمله نیست. سال گذشته هم وقتی گفتند گاندوها به روستاها حمله کردهاند ما با چندین اکیپ سرتاسر منطقه را در همان زمان بررسی کردیم، اما حتی یک مورد گاندو مشاهده نکردیم. البته همان طور که گفتم امکان دارد بعد از سیل و در مسیر آن، گاندوها از زیستگاهشان دور شوند اما این حیوان با توجه به خصلت و محیط طبیعی زندگیاش تلاش میکند به محل زیست خود برگردد.»
او میگوید این گونه جانوری در خطر انقراض در منطقه است و سازمان محیط زیست باید برای محافظت از این جانور در فصل تخمگذاریاش یا در روزگار خشکسالی برنامهریزی کند: «در منطقه ریکوکش که حدود ۳۰ گاندوی بالغ آنجا زندگی میکنند، متاسفانه سازمان محیط زیست امکانات یا بودجه خاصی برای حمایت از این گونه ندارد. نگهبان منطقه شخصا و با همت خودش برای آنها چیزهایی پیدا میکند تا به تغذیه آنها کمک کند؛ اما در منطقه حفاظتشده این جانور که از فیروزآباد تا خور چابهار ادامه دارد، ما به طور شخصی برای تغذیه آنها تلاش میکنیم. گاهی با دوستانی که مرغداری دارند هماهنگ کردهایم که مثلا تلفات مرغها را جمعآوری میکنیم و برای تغذیه گاندوها به برکههای زیستگاه آنها میبریم. به این نیت که در فصل خشکسالی و کمبود غذا کمتر آسیب ببینند.»
او در مورد چرخه تغذیه گاندوها میگوید: «گاندوهای چهار - پنج متری و عظیمالجثه از آدمها و حتی احشام بزرگ مانند گاو دوری میکنند اما ممکن است حیوانات کوچکتر را به عنوان طعمه شکار کنند.»
ملک رئیسی درباره مواردی که گاندوها به انسان حمله کردهاند میگوید: «این اتفاقات به دو دلیل پیش میآید: یکی بحث بیآبی در روستاهاست. با توجه به اینکه برکههای زیست گاندوها نزدیک روستاها واقع شدهاند و مردم به علت خشکسالی ناچارند برای تامین آب مورد نیازشان به زیستگاه گاندو نزدیک شوند این اتفاقات دردناک میافتد. نکته دوم این است که با وجود تذکر مکرر در مورد اینکه در فصل جفتگیری، تخمریزی و تولد جوجهها نزدیک شدن به محل زیست گاندو خطراتی دارد، اما باز هم مردم یا به دلیل اضطرار یا به دلیل شیطنتهای کودکانه به آنجا میروند. شخصا دیدهام در همین فصل تخمریزی بیش از ۱۰ تا ۱۵ کودک در برکه زیستگاه گاندوها در حال شنا کردن هستند.»
حوا دختری که مشقهایش را با دست چپ مینویسد
در آن روز تلخ، حوا را خواهرش، آسیه، از دست گاندوی خشمگین نجات داد. او نجات یافت اما یک دستش را در آن برکه جاگذاشت. مادر حوا در مورد این اتفاق به ایرانوایر میگوید: «پس از آن ماجرا، برای حوا با کمک خیرین یک دست مصنوعی گذاشتند. روزهای بسیار سختی را پشت سر گذاشتیم. این دست هم مشکلات دارد و فعلا کار نمیکند.»
به گفته مادر حوا، در این مدت نه مسئولان پیگیر وضعیت دخترش بودهاند، نه بهزیستی و سازمان محیط زیست به این کودک آسیبدیده مساعدتی نشان دادهاند.
حوا هم میخواهد با من حرف بزند. او میگوید: «حالا مشقهایم را با دست چپم مینویسم و حالم خوب است. با اینکه دستم کار نمیکند و تکان نمیخورد اما قول دادهاند بعدا که بزرگتر شدم یک دست جدید برایم درست کنند که بتوانم انگشتهایم را هم تکان بدهم.»
مادر حوا می گوید شاید اگر بچههای فقیر این منطقه جای مناسبی برای بازی و تفریح داشتند، یا شاید اگر مردم روستا مشکل آب لولهکشی نداشتند و آب آشامیدنی به آسانی در دسترسشان بود، هیچ کودکی طعمه حمله گاندو نمیشد. او آرزو میکند مسئولان فکری برای کودکان محروم و فقیر سیستان و بلوچستان بکنند.
مطالب مرتبط:
یک کودک ۹ ساله بلوچ در هوتگ غرق شد و جان باخت
هوتگ دوباره قربانی گرفت؛ یک کودک دیگر در چابهار
هر گوشه سیستانوبلوچستان، غیزانیه است؛ روایت تبعیض در آبرسانی شهری
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر