مین، قاتل خاک‌پوشِ خاموش

زمان: ۲۶ مهرماه ۱۳۹۲.

مکان: روستای «نشکاش»، نزدیک مریوان، 30کیلومتری مرز.

هفت کودک بازیگوش به نزدیکی پادگانی متروکه رفته بودند، برای دویدن و پریدن؛ شاید گرگم به هوا، شاید هم گل کوچیک با یک توپ پلاستیکی کهنه. غافل از این که دورتادور پادگان مین‌گذاری شده است تا از نفوذ «دشمن» جلوگیری کند.

می‌شود حدس زد که چه اتفاقی افتاده؛ «گَشینِ» هشت ساله دیگر پا ندارد. دوستش بینایی‌ خود را از دست داده ومابقی نیز پس ازانتقال به بیمارستان، مداوا و مرخص شده‌اند.

این تنها یکی از حوادثی است که در رابطه با انفجار مین و کشته شدن و آسیب دیدن شهروندان در رسانه‌ها بازتاب یافته است. ۲۵ سالی می‌شود که پس از پایان جنگ ایران و عراق، مین‌هایی که قرار بود از نفوذ «دشمن» جلوگیری کند، بلای جان شهروندان محلی شده است.

جمهوری اسلامی از تهیه و اعلام آمار دقیق و رسمی کشته شدگان و آسیب دیدگان حوادث مربوط به مین سر باز می‌زند چرا که به  گفته برخی کارشناسان، نگاه مسوولان به مساله مین، «امنیتی» است.

با این حال «سازمان نظارت بر مین‌های زمینی و بمب‌های خوشه‌ای» اعلام کرده است که تا پایان سال۲۰۱۱ (دی ماه ۱۳۹۰) حدود ۱۰ هزار نفر در ایران بر اثر انفجار مین کشته و یا زخمی شده‌اند.

برخی گزارش‌ها نیز حاکی از آن است که تا سال ۱۳۸۰، روزانه بیش از دو تن در ایران با انفجار مین کشته و یا زخمی شده‌اند که این رقم در سال‌های پس از آن به روزانه یک تن کاهش پیاده کرده است.

شاید یکی از عوامل کاهش آمارآسیب دیدگان حوادث مین، توجه رسانه‌ها در چند سال اخیر به این مساله باشد. حادثه انفجار مین در مریوان به شکل گسترده در رسانه‌ها بازتاب یافت و با حساسیت از سوی افکار عمومی دنبال شد؛ امری که حمایت مسوولان، قشرهای مختلفی از مردم و حتی هنرمندان را به دنبال داشت تا جایی که دانشگاه علوم پزشکی کردستان هزینه درمان این کودکان را تقبل کرد.

اما مقایسه آمارهای مربوط به انفجار مین با تعداد خبرهای منتشر شده دراین باره نشان می‌دهد که موارد بسیار زیادی حتی به دروازه رسانه‌ها نمی رسند چه به رسد به این که موجب جلب حمایت عمومی شود.

نتایج یک پژوهش که متخصصان سازمان پزشکی قانونی در سال ۱۳۸۶ انجام داده‌اند و در مجله علمی «پزشکی قانونی» منتشر شده است، حکایت از آن دارد که بسیاری از قربانیان در زمان انفجار در نقاطی دور از دسترس و تنها بوده‌اند. این افراد را دام‌داران و چوپانانی تشکیل می‌دادند که گله را برای چرا به کوه برده‌ و یا زنانی که برای جمع‌آوری هیزم از چادر خارج شده‌ بودند. این افراد ممکن است ساعت‌ها منتظر کمک مانده در حالی که شکستگی‌های استخوانی و خون‌ریزی‌های شدیدی داشته‌اند.

بر اساس یافته‌های این پژوهش، نبود دسترسی به امکانات درمانی در زمان لازم نیز به نوبه خود منجر به از دست رفتن جان و اعضای قربانیان حوادث مربوط به انفجار مین می‌شود.

یافته‌های پژوهش یاد شده حاکی از آن است که درسال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۶ استان‌های ایلام و خوزستان از میان دیگر استان‌های آلوده به مین، سهم بیش‌تری از حوادث مربوط به مین را به خود اختصاص داده‌اند.

بر مبنای اطلاعات موجود در تفاهم‌نامه همکاری مشترک مین‌زدایی بشردوستانه ایران – عراق که در سال ۱۳۸۴ امضا شده، بیش از ۲۰ میلیون مین از انواع مختلف در بیش از ۴۲هزار کیلومتر مربع از خاک ایران کار گذاشته شده است. این میزان بنا بر گزارش مرکز مین‌زدایی کشور، در سال ۲۰۰۳ به حدود ۱۲ هزار کیلومتر مربع و در سال ۲۰۱۱ به حدود ۷۰۰ کیلومتر مربع کاهش پیدا کرده است.

این مین‌ها در پنج استان آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام و خوزستان و به ویژه شهرهای مرزی خرمشهر، سوسنگرد، بستان، مهران، دهلران، قصر شیرین، هویزه، نفت شهر، سومار، موسیان، آبادان، اهواز، اندیمشک، دزفول، شوش وگیلان غرب پراکنده شده‌اند.

جمهوری اسلامی همواره اتهام استفاده از مین در جریان جنگ هشت ساله را رد کرده و مین گذاری را به ارتش عراق نسبت داده است. روایت مسوولان وزارت دفاع چنین است که ارتش عراق پس از اشغال هر منطقه، آن‌جا را مین گذاری می‌کرده است و نیروهای ایرانی، مناطقی که بعد ازعملیات‌ها آزاد می‌شدند را پاک‌سازی می‌کردند.

با این حال، اتفاقاتی نظیر انفجار مین در اطراف پادگان متروکه سپاه پاسداران در نزدیکی مریوان، ادعای مسوولان وزارت دفاع  جمهوری اسلامی را خدشه‌‌دار می‌کند.

براساس گزارش «سازمان نظارت بر مین‌های زمینی و بمب‌های خوشه‌ای»، ایران در مرزهای شرقی خود با پاکستان و افغانستان، از مین استفاده کرده است. به تازگی نیز انفجار مین در نزدیکی بیرجند در شرق ایران جان یک کویرنورد را گرفته است. هنوز توضیحات دقیقی در رابطه با دلایل وجود مین در نواحی شرقی و کویر لوت منتشر نشده است.

به هر حال، مسوولان وزارت دفاع ایران می‌گویند عملیات پاک‌سازی مناطق آلوده ازهمان ابتدای جنگ هشت ساله آغاز شده است. پس از آن نیز از سال ۱۳۷۷ مسوولیت پاک‌سازی مین برعهده وزارت کشورقرار گرفت و از سال ۱۳۸۳ تا کنون «مرکز مین‌زدایی کشور»، وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، عهده‌دار پاک‎سازی مناطق آلوده به مین است.

به گفته رییس این مرکز، ۳۰ شرکت بخش خصوصی در کنار ارتش و سپاه پاسداران کار پاک‌سازی را انجام می‌دهند که همگی آن‌ها تحت پوشش بیمه وامتیازات بنیاد شهید و امور ایثارگران قرار دارند.

 با این حال، تاکنون این عملیات‌ها به اتمام نرسیده است و هر از چند گاهی خبرهایی منتشر می‌شود که حکایت از وجود مین حتی در نزدیکی مناطق مسکونی دارد.

تنها درشهرستان قصر شیرین، از سال ۱۳۹۰ تا کنون، ۸۴ مورد انفجار مین و مواد منفجره باقی مانده از دوران جنگ هشت ساله گزارش شده است که به گفته سرپرست فرمانداری این شهرستان، 10 تن کشته و ۶۷ تن مجروح بر جای گذاشته است. ۲۱ دستگاه خودرو نیز در این انفجارها از بین رفته‌اند.

در سال‌های گذشته نیز ایران تلاش داشته همکاری سازمان‌های بین‌المللی را برای پاک‌سازی مناطق آلوده به مین جلب کند و بدین منظور حتی تفاهم نامه‌ای با «مرکز بین‌المللی مین زدایی بشر دوستانه ژنو» به امضا رسانده است.

براساس این تفاهم نامه، قرار بوده «نرم افزار مدیریت اطلاعات یکپارچه» در اختیار ایران قرار بگیرد اما آن‌گونه که رییس مرکز مین‌زدایی کشور گفته ، به دلیل تحریم‌ها این کار متوقف شده است. افزون براین، سازمان ملل نیز از پرداخت کمک‌های مالی برای انجام پروژه‌های پاک‌سازی مناطق آلوده به مین خودداری کرده است.
بنا به گفته وی، این سازمان سالانه ۱۹ میلیون دلار در زمینه مین‌زدایی به عراق کمک مالی کرده و کشورهای دیگر نیز سالی حدود ۴۰ میلیون دلار به این کشور برای مین‌زدایی کمک می‌کنند اما ایران با آن که از لحاظ آلودگی به مین و مواد منفجره در میان آلوده‌ترین کشورها قرار دارد، از این کمک‌ها بهره‌ای نبرده است.