قتل «علیرضا شیرمحمدعلی»، زندانی عقیدتی که یکی از اتهامهای او «توهین به مقدسات» بود، بحث در مورد «آزادی بیان» و «توهین به مقدسات» را در ایران دامن زد.
نسبت بین آزادی بیان و خطوط قرمز سنتی، فرهنگی و دینی، بحثی بسیار چالش‌برانگیز و در عین حال قدیمی است. در این میان، باورهای فرهنگی و سنتی، هم کمتر حساسیت برانگیز هستند و هم آسان‌تر با گسترش مرزهای آزادی بیان هماهنگ و متحول می‌شوند. اما به باور برخی افراد مذهبی، نمی‌توان مقدسات دینی آن‌ها را در چارچوب آزادی بیان به شوخی و یا تمسخر گرفت.
همین نگاه موجب شده است آن‌چه توهین به مقدسات خوانده می‌شود، در برخی از نظام‌های حقوقی دنیا، از مصادیق آزادی بیان به شمار نیاید و جرم‌انگاری شود. همین نگاه در ایران موجب شلاق خوردن، زندانی شدن و حتی اعدام کسانی شده است که در سطوح مختلف به توهین به مقدسات متهم شده‌اند.
در تازه‌ترین واکنش‌ها به قتل علیرضا شیرمحمدعلی، جمعی ۱۰ نفره از چهره‌هایی که با عنوان «نواندیشان دینی» شناخته می‌شوند، در نقد قانون توهین به مقدسات، بیانیه‌ای تحلیلی منتشر کرده‌اند.
در این بیانیه، ضمن اشاره به ابهام در قوانین مرتبط، جرم‌انگاری توهین به مقدسات مورد نقد قرار گرفته است. امضاکنندگان این بیانیه در پایان ضمن اشاره به ضرورت روشن کردن قوانین در این حوزه به عنوان راهی برای کاستن از امکان سوءاستفاده از این قوانین، تاکید شده که مساله اصلی نه ابهام در قوانین بلکه جرم‌انگاری «توهین به مقدسات» است. این نواندیشان دینی نتیجه‌گیری کرده‌اند که مواد مربوط به قانون توهین به مقدسات در قانون کیفری ایران باید از اساس برچیده شود.
اما همه روحانیون، فقها و باورمندان به اسلام مانند این نواندیشان دینی فکر نمی‌کنند. برخی از آن‌ها معتقدند توهین به مقدسات متضمن وهن و خوار شمردن دین است و برای همین باید آن را عملی مجرمانه دانست.
«یاسر میردامادی»، از امضاکنندگان این بیانیه می‌گوید در بیانیه خود تصریح کرده‌اند که بسیاری از آن‌چه از سوی مقامات جمهوری اسلامی توهین به مقدسات خوانده می‌شود، در واقع نقد صریح مقدسات دینی است: «نقد صریح باید آزاد باشد. اما حتی در مواردی که توهین صریحی به مقدسات هم روا شده باشد، باید با مدارا با آن برخورد کرد؛ مدارایی که برگرفته از سیره نبوی و علوی و ناشی از عقل سلیم است.»
اما در قرآن آیاتی هم هست که می‌تواند مورد استناد موافقان جرم‌انگاری توهین به مقدسات قرار گیرد. در آیه ۱۴۷ سوره «نسا»، بدزبانی مذمت شده است و در آیه ۱۰۸ سوره «انعام»، افراد حتی از دشنام دادن به بت‌ها نهی شده‌اند.
یاسر میردامادی می‌گوید مذمت شدن بدزبانی در سوره نسا بر قبح اخلاقی آن دلالت دارد، نه حرمت فقهی آن: «تازه اگر به فرض، این مذمت دلالت بر حرمت فقهی هم می‌داشت، هر حرام فقهی را که نمی‌توان به قانون تبدیل کرد؛ مثلا ترک نماز، حرام فقهی است اما آیا روا است که قانون‌گذار هر کسی را که نماز نخواند، مجازات کند؟ البته که روا نیست. فقیهان هم عموماً چنین نکرده‌اند.»
میردامادی اضافه می‌کند برخلاف آن‌چه در آیه ۱۰۸ سوره انعام توصیه شده است، در جمهوری اسلامی اگر کسی برای مثال به مقدسات «یارسان» یا بهایی توهین کند، حکومت اگر او را پاداش ندهد، منع هم نمی‌کند: «ما در بیانیه آورده‌ایم که یکی از نقدها به قانون توهین به مقدسات، همین تبعیض در منع توهین به مقدسات است. به بیان دیگر، یا قانون منع توهین به مقدسات باید برای مقدساتِ همه باشد و یا برای مقدساتِ هیچ کسی نباشد. البته پیشنهاد ما دومی است زیرا این به آزادی بیان نزدیک‌تر است.»
اما منتقدان دیدگاه مندرج در این بیانیه می‌گویند توهین به مقدسات متضمن نفرت‌پراکنی علیه ادیان و در نهایت ترویج خشونت است و باید جرم‌انگاری شود. «محمدجواد اکبرین»، یکی دیگر از امضاکنندگان بیانیه نواندیشان دینی می‌گوید اعتبار یک استدلال در قدم نخست به شفافیت معانی و مفاهیم به کار رفته در آن است: «به محض این که می‌گویند مقدسات و توهین، باید هر دو را تعریف کنند و بگویند دامنه‌اش تا کجا است. تجربه ثابت کرده است چنین تعریفی در نسبت با آن چه مقدسات می‌خوانند، عملا نه ممکن است و نه مفید.»
آقای اکبرین اضافه می‌کند که در بخش‌های پایانی بیانیه آن‌ها همین نکته آمده است که جرم‌زدایی از توهین به مقدسات به معنای روا داشتن گفتار نفرت‌زا نیست. در عین‌حال، نمی‌توان هر امر قبیح اخلاقی را جرم‌انگاری کرد: «در این مورد مشخص، به محض این که وارد جرم‌انگاری می‌شویم تا امر قبیحی را مهار کنیم، اتفاقی قبیح‌تر تهدیدمان می‌کند و آن قربانی شدن خون و خانمان منتقدان است.»
یاسر میردامادی هم می‌گوید:«این جدی‌ترین استدلالی است که به سود قانون منع توهین به مقدسات اقامه می‌شود. اما این استدلال اگر کارا باشد که نیست، تنها در صورتی کارا است که مقدسات همه محترم شمرده شود. با این حال، تکرار می‌کنم که پیشنهاد ما این نیست که قانون منع توهین به مقدسات توسعه پیدا کند و مقدسات همه ادیان و مذاهب ایران زمین در آن گنجانده شود. چنین کاری دامنه آزادی بیان را محدود خواهد کرد. اگر حکومت از مقدسات هیچ قومی به شکل تبعیض‌آمیز حمایت نکند و جلوی ترویج خشونت و نفرت‌زایی را با فرهنگ‌سازی بگیرد، نیازی به جرم‌انگاری توهین به مقدسات نیست.»
در بیانیه نواندیشان دینی، به مساله ضرورت حفاظت از اقلیت‌ها در مقابل نفرت‌پراکنی تاکید شده است. آیا باورهای دینی اقلیت‌ها هم شامل این حفاظت می‌شود؟
محمدجواد اکبرین می‌گوید اقلیت‌ها آسیب‌پذیرند و آزادی آن‌ها برای باور به مقدسات‌شان و التزام به آن باورها همیشه در معرض تهدید است. اما آن‌ها در هر حال توهین را نه از جایگاه دولتی، حقوقی و کیفری که از موضع اخلاقی مجاز نمی‌دانند: «برای تفاهم بیشتر در این مساله، تفکیک آن چه "مقدسات" می‌خوانند، از باورمندان به آن امر مقدس هم می‌تواند به کمک‌مان بیاید. این تفکیک را باید جا انداخت و از آن دفاع کرد؛ مثلا فرق است که به فلان امر مقدس توهین شود یا به شخصی که معتقد به آن امر مقدس است. در مورد اول باید باورمندان را محدود و مهار کرد تا ادب و آداب تحمل را یاد بگیرند و تمرین کنند اما در مورد دوم باید توهین‌کننده را مهار کرد که ادب و آداب آزادی بیان را پاس بدارد.»
یاسر میردامادی هم می‌گوید در کنار دو رای متقابل جرم‌انگاری گفتار نفرت‌زا و بی‌تفاوتی کامل حکومت به آن در حوزه فرهنگ سازی و قانون، رای میانه‌ای وجود دارد که می‌گوید: «گرچه حکومت نباید گفتار نفرت‌زا را جرم‌انگاری کند (زیرا این نقض آزادی بیان خواهد بود) اما ملزم است که با سرمایه‌گذاری جدی در فرهنگ‌سازی، از کودکستان گرفته تا دانشگاه و محیط‌های عمومی، جلوی پرورش نسلی را که تولید کننده گفتار نفرت‌زا و مروج خشونت است، بگیرد.»
در پاسخ به این انتقاد نیز که با وجود قوانین ممنوعیت توهین به مقدسات در برخی از کشورهای اروپایی، مخالفت با قوانین مربوط به اهانت به مقدسات، واکنشی سیاسی است، اکبرین می‌گوید:«حتی بر فرض سیاسی بودن این حساسیت‌ها، این به معنای بی‌جا یا ناروا بودن آن‌ها نیست. مگر می‌شود یک نظام سیاسی با استناد به توهین به مقدسات، جان شهروندانش را بگیرد و اعدام یا زندانی کند، بعد ما چاره‌جویی برای یک بستر فاجعه‌ساز و نفی قوانینی از این دست را حساسیت سیاسی توصیف کنیم که مثلا از اهمیتش کم کنیم؟»
یاسر میردامادی می‌گوید کسانی که با استناد به وجود قانون منع کفرگویی در برخی کشورهای اروپایی، مشروعیت یا موضوعیت آن را در کشورهای اسلامی نتیجه می‌گیرند، متوجه نیستند که هر کشوری تجربه خودش را دارد و الگوگیری مکانیکی از تجارب کشورهای دیگر خطا است. او اضافه می‌کند تمام کسانی که این بیانیه را امضا کرده‌اند، دغدغه ایمانی دارند و از موضعی ایمانی این بیانیه را تدوین و امضا کرده‌اند: «لغو قانون منع توهین به مقدسات به تجربه اصیل ایمانی نزدیک‌تر است. زیرا پاس آزادی را می‌دارد و با قرآن و سیره مسلم نبوی نیز هم‌خوانی بیش‌تری دارد.»
موافقان جرم‌انگاری توهین به مقدسات از جمله استدلال می‌کنند که اگر این قوانین در ایران برچیده شوند، این امکان وجود دارد که مسلمانان متعصب خود درصدد مجازات خشن توهین کنندگان برآیند و وضعیت بدتر شود.
میردامادی می‌گوید مشابه این استدلال برای حفظ حجاب اجباری هم استفاده و گفته شده است اگر حجاب اختیاری شود، اسیدپاشی افزایش خواهد یافت. اما راه چاره خشکاندن فرهنگ اسیدپاشی و نیز دستگیری اسیدپاشان است و نه ادامه سنت اجبار به حجاب: «مشابه این سخن در باب قانون منع توهین به مقدسات هم صادق است. اگر قومی به مقدسات خود اطمینان قلبی و عقلی داشته باشد، از توهین به آن‌ها (به فرض وقوع) نخواهد رنجید بلکه بر توهین‌کننده رحمت خواهد آورد و مانند "ابراهیم"، پدر ایمان، حتی با خود خدا (چه رسد به نمایندگان خودخوانده خدا) بر سر عذاب نکردن قوم مجادله خواهد کرد.»
محمدجواد اکبرین هم می‌گوید با وجود و اعمال این قوانین در این سال‌ها، کارهای خودسرانه زیادی در این پیوند رُخ داده است. قتل‌های محفلی کرمان و توجیه بخشی از قتل‌های زنجیره‌ای یا برخی از اسیدپاشی‌ها و امثال آن با همین توجیه توهین به مقدسات انجام شده‌اند: «مگر "مصباح یزدی" در نماز جمعه تهران نگفت اگر کسی به مقدسات توهین کرد، ریختن خونش مباح است و دادگاه هم نمی‌خواهد؟ همه این‌ها در زمانی اتفاق افتاد که قوانین و مجازات توهین به مقدسات داشتیم. اگر بخواهیم به دینداران متعصب نگاه کنیم، آن‌ها حد و مرز نمی‌شناسند. هر جا یک قدم عقب بگذارید، آن‌ها ده قدم جلو می‌آیند. وضعیت متعصبان در همه ادیان هم همین طور است. ما همان قدر که باید در برابر نفرت‌پراکنی و پیامدهای خطرناکش بایستیم، باید جلوی توسعه مقدسات و پیامدهای خطرناک تعصب دینی هم بایستیم.»
مطالب مرتبط:
گزارش یک قتل؛ علیرضا شیرمحمدعلی در زندان فشافویه کشته شد
مادر علیرضا شیرمحمدعلی: قاتلان فرزندم سرخود نبوده‌اند، دستور داشته‌اند
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر