یک شب آتش در نیستانی فتاد؛ بازار تبریز هنوز هم در برابر حریق ایمن نیست

فرزانه حاجیلو  شهروند خبرنگار

حدود ساعت ۲۲ چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ بود که آتش‌سوزی در سرای «ایکی قاپیلی»(دو دری) بازار تبریز آغاز شد. دقایقی بعد آتش‎نشانی و اورژانس با تماس و اطلاع شهروندان به محل رسیدند.  

می‌گفتند آتش‌سوزی از یک مغازه لوازم آرایشی آغاز شده است. «فرهاد عزیزی»، مدیرکل امور پایگاه‌های ثبت ملی و جهانی ایران علت این آتش‌سوزی را اتصالی مجدد سیم‌های برق عنوان کرد. موج اول این آتش‌سوزی در بازار تبریز طی کم‎تر از پنج ساعت مهار شد. اما اطفا کامل آتش‌سوزی از ساعت ۲۲و۴۰ دقیقه شب تا پایان عملیات، بیش از هشت ساعت زمان برد.

این پایان شب پرحادثه تبریز نبود. دقایقی بعد از اعلام خبر اطفا حریق، زلزله‌ای به بزرگی ۳.۱ ریشتر در عمق ۱۰ کیلومتری زمین، ساعت سه و۲۷ دقیقه بامداد روز پنج‎شنبه این شهر را لرزاند. هرچند که این آتش‌سوزی و آن زلزله ارتباطی مستقیم و غیرمستقیم با هم نداشتند اما نگرانی‌ها را بابت تخریب سازه تاریخی شهر تبریز افزایش داد.

تبریز به سبب موقعیت جغرافیایی‌ خود، در طول تاریخ یکی از گذرگاه‌های اقتصادی ایران بوده و هست. قرار گرفتن این شهر بر سر راه‎های غرب به شرق و شمال به جنوب قرار گرفته، این شهر را صاحب موقعیتی استراتژیک کرده است.

البته بازار تبریز یکی از کامل‌ترین سازمان‌های اجتماعی را میان بازارهای ایران دارد. بافت اصلی این بازار از دو بخش که یکی شمال بازار را به جنوب و دیگری شرق بازار را به غرب آن متصل می‌کند، تشکیل داده است. عرض بازار در حدود چهار تا پنج متر مربع و سقف آن هم به دلیل هوای سرد تبریز نسبت به دیگر شهرها، در ارتفاعی بین پنج تا شش متر ساخته شده است.

راسته‌های فرعی که مسیرهای اصلی را به هم متصل می‌کنند، از بازارهای کوچک‌تر مانند تیمچه‌ها و سراها تشکیل شده که هر تقاطع را چهارسوق‌ها با گنبدهای زیبا پوشانده‎اند. گنبد تیمچه «امیر»، بزرگ‎ترین گنبد بازار و زیباترین تیمچه آن، «مظفریه» است.

بازار تبریز از حدود پنج هزار و۵۰۰ حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل مختلف، ۳۵ سرا، ۲۵ تیمچه، ۳۰ مسجد، ۲۰ راسته، ۱۱ دالان، پنج حمام و ۱۲ مدرسه تشکیل شده است. تجمیع چنین مشاغل و سازه‌هایی کنار هم، مکانی رویایی را برای جهان‎گردان ساخته است.

بسیاری از جهان‎گردانی که از سدهٔ چهارم هجری تا دورهٔ قاجاریان از این بازار بازدید کرده‌اند، در خاطرات و یادداشت‌های خود از آن یاد کرده‌اند. «ابن بطوطه» درباره بازار تبریز در سال ۷۳۱ قمری نوشته است: «بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیده‌ام... من به بازار جواهریان رفتم. بس که از انواع جواهرات دیدم، چشمم خیره گشت.»

در خاطره‌واره‌های «مارکو پولو»، جهانگرد شهیر ایتالیایی هم می‌توان نام این بازار را دید. او در بازدیدش از شهر تبریز، یادآور می‌شود که شهر موقعیتی عالی دارد و کالاهای تجارتی بسیاری از هندوستان، بغداد، موصل، هرمز و دیگر نواحی به آن‎جا وارد می‌شوند.

سال ۲۰۱۳، پروژه نوسازی بازار تبریز به عنوان یکی از پنج طرح برگزیده، برنده جایزه معماری «آقاخان» شد. این جایزه به «اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی» به عنوان مجری این طرح تعلق گرفت.

«مرتضی آبدار»، مدیر میراث فرهنگی آذربایجان شرقی معتقد است در این بازسازی، بازاریان تبریز در همکاری مشترک با اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردش‌گری استان و پایگاه میراث جهانی بازار تاثیر مهم و مثبتی داشته‎اند.

به گفته او، بازاریان تبریز قبل و بعد از ثبت جهانی این اثر، در مرمت تمامی تیمچه‌ها، راسته‌ها، دالان‌ها و سراها مشارکت کرده‌اند به طوری که ۷۰ درصد عملیات بازسازی را خود بازاریان، با نظارت کارشناسان میراث فرهنگی استان به نتیجه رسانده‌اند.

اما این نخستین باری نیست که بازار تبریز در سال‎های اخیر دچار حریق می‌شود. سیزدهم آبان ۱۳۸۸، این بازار به دلیل انفجار «والور نفتی» اسیر آتش شد. آتش‌نشانی این شهر برای اطفا کامل آن ۴۸ ساعت به صورت بی‌وقفه زمان صرف کرد.

در حادثه‌ آتش‌سوزی که عصر روز یک‌شنبه پنجم اسفند ۱۳۹۷ در مغازه «لیزر کفش» رخ داده بود نیز یکی از کارگران کارگاه جان خود را از دست داد و کارگری دیگر به دلیل شدت سوختگی، راهی بیمارستان شد.

اما خیلی زود و یک ‌بار دیگر در آتش‌سوزی ۲۸ اسفند ۱۳۹۷، یک مغازه واقع در زیرمین پاساژ «آخوندی» که به عنوان انباری مورد استفاده قرار می‌گرفت، طعمه حریق شد. آتش‎نشان‌ها پیش از آن که شعله‌های آتش به سایر انبارها و مغازه‌ها برسند، آن را مهار کردند. این حادثه تلفات جانی در پی نداشت.

کمی قبل‌تر، یعنی دهم بهمن ۱۳۹۷، آتش‎نشانی تبریز اعلام کرد که در پی دریافت گزارشی مبنی بر مشاهده متصاعد شدن دود از بام بازار تبریز در محدوده «دارایی اول»، اکیپی از آتش‌نشانان خود را به سرعت به محل وقوع حریق اعزام کرده است. آتش درمغازه‌ای که متعلق به پخش سلفون در بازار «شریف العلما» بود آغاز شده بود اما ماموران آتش‎نشانی به سرعت آن‌ را مهار کردند.

ولی در آخرین حادثه، ۲۹ نفر مجروح شدند. ۱۹ مصدوم این حادثه، آتش‎نشان‌هایی بودند که برای اطفا حریق به بازار تبریز رفته بودند.

پیش از این حادثه، «ایرج شهین‌باهر»، شهردار تبریز در یکی از بازدیدهای خود از بازار تاریخی این شهر مدعی شده بود که شهرداری مصمم است با همکاری میراث فرهنگی و حمایت مدیریت استان، حضوری موثر در تقویت و تحکیم بازار داشته باشد.
«رضا پاک‌نهاد»، شهردار منطقه هشت تبریز نیز خبر از تخصیص دو و نیم میلیارد تومان برای کف‌سازی و جداره‌سازی بازار در سال ۱۳۹۵ داده بود.

در این بین، «محمدتقی شهیری»، از اعضای هیات امنای بازار تبریز خبر نصب ۴۰ کپسول آتش‎نشانی در این بازار برای جلوگیری از آتش‌سوزی‌های بعدی را اعلام کرد.

با وجود تمام وعده‌ها و ادعاهایی که در زمینه بازسازی و ایمن‌سازی بازار تبریز به گوش می‌رسید، این بازار باز هم از حریق در امان نماند.

به همین دلیل،«جلیل ستاری»، معاون عملیات سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تبریز به اقدامات اساسی و آموزش‌های ایمنی و پیش‌گیری از وقوع حوادث در سطح بازار تبریز اشاره کرده و گفته بود پس از تکرار آتش‌سوزی‌ها در این محل، ۸۰ درصد مغازه‌ها در راسته ایکی قاپیلی بیمه آتش‌سوزی شده‌اند.

البته نصب شیرهای آتش‌نشانی در فواصل معین هم از اقدامات دیگر در این راستا بود ولی در آخرین حریق، از آن‌ها استفاده نشد.

حالا تصور کنید که با هزینه و زمان گزاف و فراوان، بنا بر گفته «حسین اسماعیلی سنگری»، مدیر پایگاه میراث جهانی بازار تبریز، نزدیک به ۳۰۰ پروانه مرمتی و نظارت مستقیم بر مرمت، حفاظت حجره‌های داخل بازار تبریز، مرمت راسته صادقیه بازار و سبک‌سازی پشت بام بازار دوتچی صورت گرفته و در یک شب حدود نیمی از آن آتش می‌گیرد، دود می‌شود و به آسمان می‌رود.

حسین اسماعیلی سنگری می‎گوید ۸۰ درصد فعالیت‌های اجرایی و مرمتی بازار جهانی تبریز توسط بازاریان انجام شده است ولی هم‎چنان پایگاه میراث جهانی بازار تبریز از کمبود بودجه و اعتبارات رنج می‌برد. در حقیقت، همین مشارکت مردمی و بازاریان بوده که ضعف‌های مالی این پایگاه را محو کرده است.   

پس از آخرین آتش‌سوزی در بازار تبریز، مدیران اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‎گری آذربایجان شرقی از ساعات ابتدایی صبح در این محل حاضر شدند. پس از بررسی‌ها، مشخص شد که دالان «سقط فروشان» و در حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد دیده‎اند ولی در دالان میانی «دو طاق» که فرو ریخته بود و در سرای ایکی قاپیلی، خسارات۱۰۰در صدی ثبت شده است.

با وجود همه مرمت‌های انجام شده و اخباری که از تقدیر و تشکرهای مدیران و مسوولان به گوش می‌رسد، باز هم ایمنی این بازار مقابل آتش و حریق بسیار پایین است. نبود نگهبانی هم‌اکنون یکی از معضلات بازار و انبارها شده است؛ مساله‌ای که گردش‎گران را هم در معرض خطر قرار می‌دهد.

مطالب مرتبط:

آتش به جان بازار بزرگ تبریز افتاد

بازار «ایکی قاپیلی» تبریز؛ پس از آتش‌سوزی