شب چله در زندان، امید به فردای پشت میله ها

شیرین ناصحی

برای یک زندانی با هر اتهامی، هر شبِ زندان، «شب چله» است. اما شب «یلدا» برای آن ها چیز دیگری است؛ پر از شور و حرکت. حتی متهمان به جرایم خطرناک هم با این که در چهاردیواری زندان ایزوله شده اند، خود را از فرهنگ و سنت جدا نمی بینند، به ویژه اگر آن سنت، ریشه در باورهای حکومتی نداشته باشد.

شب یلدا در زندان، همه محبوسان را به یاد شب هایی می اندازد که در کنار خانواده خود گذرانده اند. آن ها ساعت های متمادی در مورد خاطرات خوشِ شب نشینی های دسته جمعیِ خانوادگی حرف می زنند، حسرت جدایی به دل دارند و از صبح همان روز صف تلفن های زندان شلوغ است. می خواهند با تماس تلفنی به خانواده هایشان بگویند که دل‎شان پیش آن ها است.

مراسم شب یلدا در بند زندانیان سیاسی جدی تر از بخش های دیگر زندان است. آن ها از اوایل شب دور هم جمع می شوند و با شعرخوانی، حافظ خوانی و گرفتن فال حافظ، ذکر خاطرات و حتی گاهی اجرای تآترهای کوتاه و آوازخوانی دسته جمعی، این مراسم را اجرا می کنند، شام شب‎شان را به رستوران زندان سفارش می دهند و از بندهای دیگر میهمان دعوت می کنند.

در شب یلدا، ساعت خاموشی زندان درست راس ساعت اجرا می شود و فقط در شب عزاداری های مذهبی یا اعیاد مذهبی است که ساعت خاموشی یا اجرا نمی شود و یا به تعویق می افتد.

انار که اصلی ترین بخش سفره شب چله است، در شب یلدای زندانی ها هم یافت می شود. این میوه جزو اقلامی است که در این روزها به قیمت گران تری در فروشگاه های زندان خرید و فروش و دست به دست می شود. اما چون دسترسی به انار زیاد کمی دشوار است، زندانی ها ظرف میوه خود را با میوه های سهل الوصول‎تری مثل موز هم تزیین می کنند.
موز یکی از میوه هایی است که هم ارزان تر است و هم در همه فصول سال عضو ثابت سبد کالای زندانی ها به شمار می رود.

توزیع آجیل شب یلدا درست همانند آجیل شب عید در زندان، شور و شوق فراوانی در بین محبوسان ایجاد می کند. آجیل که یکی از سه نماد مهم شب یلدا است، از چند روز قبل در زندان توزیع می شود و زندانیان را به حال و هوای این شب نزدیک می کند. اما زندان قوانین خاصی برای ورود آجیل دارد و فله ای و باز را نمی توانید در آن جا پیدا کنید مگر در فروشگاه. آجیل ها در بسته بندی های کوچک غالبا نیم یا یک کیلویی عرضه می شوند. فروشگاه تعاونی زندان با بستن یک قرارداد با یکی از تولیدکنندگان آجیل که درصد بیش تری از سود را در اختیار فروشنده قرار می دهد، اقدام به خرید چند تُن آجیل می کند اما این آجیل ها در بسته های کوچک تقسیم بندی می شوند.

قیمت هر کیلو از این محصول حدود 40 هزار تومان است. در برخی زندان ها مانند «اوین» که مقررات منسجم تر و مناسب تری حکم‎فرما است، گاهی پیش می آید که در آستانه شب یلدا، از خانواده زندانیان هم برای مصرف شب یلدا آجیل تحویل می گیرند. این مواد را با دقت و در چند مرحله بازرسی می کنند و  بعد از بازرسی، به زندانی تحویل می دهند. این اتفاق در اغلب زندان ها رخ نمی دهد و البته در زندان اوین هم به نظر مسوول وقت بستگی دارد.
گاهی در برخی زندان ها، مغزها به شکل جداجدا و فله ای توسط فروشگاه زندان عرضه می شوند تا زندانی بتواند بنا به سلیقه اش خرید کند. البته این مساله عمومیت ندارد.

در زندان، گروه های مختلفی از دوستان و هم‎بندی ها یا افراد هم اعتقاد یا هم صنف تشکیل می شوند که به آن ها در اصطلاح «کلونی» می گویند. هر کلونی ممکن است از دو نفر تا کل اعضای یک اتاق را شامل شود. این کلونی ها در برگزاری مراسمی که هم‎دلی آن ها را برمی انگیزد، با هم‌دیگر همکاری و هم‌فکری می کنند. هر کلونی در زمان برگزاری این جشن ها تلاش می کند بیش ترین حد امکانات را برای گروه فراهم کند. آن ها تلاش می کنند در طول روزهای عادی سال، غذاهای با کیفیت تری برای اعضای خود تهیه کنند. این کلونی ها غذا را یا به طور مشارکتی می پزند و یا از رستوران زندان می خرند. آن ها بودجه هایشان را با هم شریک می شوند. هر عضو به شکل ماهانه مبلغی پول به عنوان هزینه تهیه مواد غذایی به مسوول خرید کلونی می پردازد.
اما شب چله که سر می رسد، از آن جایی که مواد غذایی و کالاهای مصرفی گران تر می شوند، هزینه کلونی ها نیز بالا می رود. هر کلونی تلاش می کند به قدر وسع و توانایی اعضای گروه، یک سفره خوب شام شب یلدایی برای اعضایش تدارک ببیند.

برای اکثر زندانیان غیرسیاسی که انگیزه ای برای حافظ خوانی ندارند و آرمان و هدفی آن ها را به هم وصل نمی کند، مفهوم شب یلدا در شام مفصل تر این شب و آجیل خوری و شب چرانی محدود می شود. زندانیان بندهای عادی نسبت به بند زندانیان عقیدتی- سیاسی کم تر مراسم شب یلدا را جدی می گیرند.
در بخش زندانیان سیاسی، جشن شب یلدا جایگاه جدی تر و قابل توجه تری دارد. به خوبی می شود دید که کیفیت این شب با بقیه شب های عادی زندان متفاوت است. آن ها از هر گروه و دسته و اعتقادی، اعم از  زندانیان ملی گرا، سلطنت طلب، ملی مذهبی ها، اصلاح طلبان، مجاهدین  و به ویژه جوانانی از این گروه ها و احزاب، در خط مقدم برگزاری چنین جشن هایی در تکاپو و تلاش هستند.

به جز آجیل، انار و هندوانه، شکلات هم قسمتی از تدارکات محدود زندانیان برای تزیین سفره شب یلدا است.حضور هندوانه در آستانه زمستان در فروشگاه زندان، نوید دهنده شب یلدا است. به جز آجیل، هندوانه و انار، تکاپو برای تهیه دیوان حافظ هم وجود دارد. البته در کتاب خانه زندان هم دیوان حافظ به راحتی قابل دست یابی نیست چون معاونت فرهنگی سازمان زندان ها چندان علاقه ای به برگزاری جشن شب چله به عنوان یکی از جشن های ملی زندان از خود نشان نمی دهد. آن ها اغلب برای برگزاری اعیاد مذهبی اهتمام دارند. اما حافظ خوانی و مراسم فال حافظ در بخش زندانیان سیاسی – عقیدتی جزو جدانشدنی شب یلدا است. آن ها فال می گیرند تا شاید لابه لای سطور کلمات زیبای حافظ، نوید و بشارت آزادی خود را بشنوند. هر کلمه ای که حافظ می گوید، نوید امیدواری زندانیان به فردای پشت میله ها است.