جدا شدن پدافند هوایی ارتش و سپاه؛تغییرات از زمین به هوا رسید

این روزها هر تغییری در ساختار نیروهای مسلح ایران متناسب با تهدیدات جدید امریکا ارزیابی می‌شود. جدا شدن پدافندهای هوایی ارتش و سپاه پاسداران نیز آخرین اقدام رهبر جمهوری اسلامی بوده است.

آیت الله «علی خامنه‌ای» روز سه‌شنبه در حکم‌هایی جداگانه، «عبدالرحیم موسوی»، فرمانده کل ارتش را با حفظ سمت، به عنوان فرمانده قرارگاه پدافند هوایی «خاتم‌الانبیا» و «علیرضا صباحی‌فرد»، فرمانده این قرارگاه را به عنوان فرمانده نیروی پدافند هوایی ارتش منصوب کرد.

در حکم فرمانده جدید قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا آمده است: «نظر به تفکیک امور پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران از قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا، جناب‎عالی را با حفظ سمت فرماندهی کل "آجا"، به فرماندهی این قرارگاه منصوب می‌کنم.»

پیش از این، قرارگاه پدافند هوایی خاتم‏الانبیا یگان مشترک ارتش و سپاه و در واقع، تنها قرارگاه پدافند هوایی در ایران بود.

طبق حکم جدید رهبر جمهوری اسلامی، نیروی پدافند هوایی یکی از نیروهای چهارگانه ارتش خواهد بود و سپاه نیز پدافند هوایی مستقل خود را خواهد داشت. البته این پدافند هم‎چنان جزیی از نیروی هوافضای این نهاد باقی می‌ماند. در نهایت اما مدیریت و تصمیم‎گیری نهایی درباره پدافند یکپارچه کشور برعهده قرارگاه خاتم‎الانبیا خواهد بود که تحت نظر ارتش است. شاید به این دلیل سپاه پس از سال‌ها در حوزه پدافند هوایی نوپا است.

قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا در آغاز دهه ۷۰، در راستای ایجاد هماهنگی بین سامانه‌های پدافندی در نیروی هوایی ارتش و سپاه تشکیل شد. «علیرضا صباحی‌فرد» سال گذشته با حکم رهبر جمهوری اسلامی، جایگزین «فرزاد اسماعیلی» شده بود که در سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۷ فرماندهی قرارگاه پدافند هوایی خاتم‎الانبیا را برعهده داشت.

خبرگزاری‌های وابسته به سپاه پاسداران و وزارت دفاع تغییرات در فرماندهی پدافند هوایی و تفکیک پدافند هوایی ارتش و سپاه را «تحول ساختاری» در ساختار پدافند دفاعی ایران خوانده‌اند.

سایت «دفاع‌پرس» نوشته است: «با سپردن فرماندهی قرارگاه پدافند هوایی به فرمانده کل ارتش، ضمن تاکید بر اهمیت جایگاه پدافند هوایی به عنوان اولویت اول نیروهای مسلح، بر هم افزایی، هماهنگی و ارتقای توان پدافندی کشور، به ویژه نیروی پدافند هوایی ارتش و بخش پدافندی نیروی هوافضای سپاه پاسداران تاکید شده است.»

پدافند هوایی ایران با وجود تبلیغات درباره سامانه‌های دفاعی جدید اما همان ساختار سنتی سابق را دارد. شاید از این رو این رسانه‌ها نیاز به تغییر در وضعیت پدافند هوایی را مطرح کرده‌اند.

«پیشرفت تکنولوژی در حوزه جنگ الکترونیک»، «ایجاد شبکه یکپارچه پدافندی منسجم متشکل از سامانه‎های موشکی و راداری» و «ایجاد تنوع موشکی برای مقابله با انواع ریزپرنده‎ها، سامانه‎های پهپادی و مقابله با جنگنده‎های متخاصم» از جمله موضوعاتی هستند که به عنوان نیازهای جدید پدافند هوایی در ایران مطرح شده‌اند.

 در سال‌های گذشته اما دریافت سامانه دفاعی «اس ۳۰۰» از روسیه به عنوان یکی از نقاط تحول در پدافند هوایی ایران محسوب می‌شود. تحویل سامانه روسی اس ۳۰۰ به ایران که یک سامانه دفاع موشکی است، برای سال‌ها تحت تأثیر تحریم‌های گسترده علیه جمهوری اسلامی به تعویق افتاده بود.

سامانه‌های‌ «فرمانده و کنترل واکنش سریع»، پدافند هوایی «باور ۳۷۳»، تاکتیکی «مرصاد»، «اس ۲۰۰»، راداری «پسیو آفتاباز»، «سراج»، «صادق۳» و «مجید» و نیز رادارهای «اسکای‌گارد»، «معراج۴»، «آرش» و «کاوش» از دیگر تجهیزات قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا هستند که در سال‌های گذشته نمایش داده شده‌اند.

پدافند هوایی در جنگ ایران و عراق و به دلیل برتری هوایی عراق نقش ویژه‌ای داشت. حفاظت از سکوهای نفتی و باند فرودگاه‌ها از جمله اقدامات پدافند هوایی بود. با این حال، به دلیل برتری تجهیزات هوایی عراق، تاسیسات نفتی ایران همواره زیر حملات هوایی بودند؛ از جمله تاسیسات جزیره خارک که تا انتهای جنگ از اهداف دایمی عراق به شمار می‌رفت.

براساس نوشته «حسین علایی»، از فرماندهان ارشد سابق سپاه، ایران قوی‌ترین سیستم هوایی خود، از جمله یک پایگاه موشک هوایی «هاوک» را در این جزیره مستقر کرده بود.

در سال‌های اخیر نیز هم‌زمان با افزایش بحث‌ها درباره برنامه موشکی ایران، موضوع پدافند هوایی نیز مطرح شده است. پدافند هوایی پس از پرواز چند پرنده بدون سرنشین در سال ۱۳۹۵ در تهران و به ویژه در نزدیکی دفتر رهبر جمهوری اسلامی، خبرساز شد. منهدم نشدن این پرنده‌ها به معنای ضعف پدافند هوایی محسوب می‌شد چرا که اگر برای یک اقدام خراب‌کارانه پرواز داده شده بودند، می‌توانستند به هدف خود دست یابند.

درباره مالکیت این پرنده‌های بدون سرنشین نیز ابهام وجود داشت. صبح روز سوم دی ۱۳۹۵، صدای شلیک پدافند هوایی در محدوده میدان انقلاب شنیده شد و پس از آن تعدادی از سایت‌ها، از جمله «عصر ایران» اعلام کردند که بر اثر این شلیک‌ها، یک «هلی‌شات» یا «پهپاد» در اطراف دفتر رهبر جمهوری اسلامی، مشهور به «بیت رهبری» ساقط شده است.

در این زمینه، «محسن همدانی»، معاون امنیتی استانداری تهران گفت این هلی‌شات متعلق به صداوسیما و به دنبال تصویربرداری هوایی از محل نمازجمعه تهران بوده اما به منطقه «پرواز ممنوع» بی‌توجهی کرده و وارد این منطقه شده است. صداوسیما این ادعا را تکذیب کرد.

اینک نیز تغییر در پدافند هوایی مانند تغییر در فرماندهان سپاه پاسداران، می‌تواند به معنای تغییر ساختار برای مقابله با تهدیدهای امریکا تصور شود؛ به ویژه این که هنوز در نگاه مقامات جمهوری اسلامی، تهدید امریکا دریایی و هوایی خواهد بود و بعید است به مرحله زمینی برسد.

پیش از این، ۴۸ کارشناس ارشد نظامی در یک پژوهش که از سوی فصل‏نامه «مطالعات دفاعی استراتژیک»، وابسته به «دانشگاه دفاع ملی» انجام شد، ۱۵ نقطه ضعف قرارگاه پدافند هوایی خاتم‎الانبیا را برشمرده بودند.
این ۱۵ ضعف عبارت بودند از: ناتوانی در مواجهه با موشك‌های بین‌قار‌‌‌ه‌ای يا استراتژيك، موشک «کروز»، سامانه فرماندهی و کنترل دشمن، مهمات هوشمند لیزری، هواپیماهای بال ثابت و بال‏گر و پهپادهای هجومی، موشك‌های بالستیک تاکتیکی، راکت‌های کالیبر بالا و شلیک چندتایی، بمب‌های الکترومغناطیسی، موشك‌های تاکتیکی هوا به سطح، بمب‌ «مادر» یا «خوشه‌ای»، سامانه جهانی مراقبت، شناسايی و هدف‎گیری، بمب‌های گرافیتی یا کربنی، هواپیماهای بدون سرنشین (پهپادهای) شناسايی، جنگ‌های الکترونیک و موشک‌ها و بمب‌های هوشمند، نفوذپذیر و دوربرد.

با این حال، مقامات این قرارگاه در سال‌های گذشته بارها بر روی موضوعاتی چون ساقط کردن یک پهپاد امریکایی و اخطار به یک هواپیمای «یو۲» امریکا مانور داده‎اند.

فرزاد اسماعیلی، فرمانده قرارگاه پدافند هوایی خاتم‎الانبیا در سال ۱۳۹۵ گفته بود: «هواپیمای جاسوسی یو۲ امریکا قصد تجاوز به مرزهای هوایی کشورمان را داشت، به او اخطار دادند و آن‌ها مجبور به تغییر مسیر خود شدند.»

پس از ماجرای بازداشت ملوانان امریکایی نیز تصاویری از تماس راداری پدافند هوایی و سه فروند جنگنده «اف ۱۸» ایران در خلیج فارس پخش کرد.

در طول تماس راداری منتشر شده توسط تلویزیون دولتی ایران، خلبان امریکایی اعلام می‌کند برای پشتیبانی و نجات قایق‎ها وارد محدوده جزیره فارسی شده‎اند. با این حال، مرکز پدافند هوایی ایران به آن‎ها اخطار می‎دهد باید سریع‎تر منطقه را ترک کنند و کمک‎های لازم در این زمینه را انجام خواهند داد.

با وجود این مانورها، پدافند هوایی ایران از ۳۰ سال پیش در هیچ صحنه درگیری عملی حضور نداشته است و مشخص نیست که این قرارگاه تا چه حد در این مدت برای ورود به یک جنگ واقعی آمادگی کسب کرده است.

مطالب مرتبط:

نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

۱۵ نقطه ضعف قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا