بحران بنزین؛ چرا همه از اثرات تورمی افزایش قیمت سوخت می‌ترسند؟

خبر افزایش قریب‌الوقوع قیمت بنزین و آغاز دور تازه‌ای از سهمیه‌بندی، تحولات تازه‌ای را در ایران رقم زده است. وزیر نفت ایران، دیروز اخبار منتشر شده در اینباره را تلویحا تکذیب کرد و گفت: «رقم هایی که اعلام می کنند درست نیست.... بحث قیمت هر چه باشد در لایحه بودجه مطرح می شود»، اما التهاب‌ این خبر هنوز فروننشسته است. بسیاری از مردم ایران دیشب را با نگرانی به صبح رساندند تا دومین آخر هفته اردیبهشتی‌شان در سال ۹۸، با هول و ولای افزایش قیمت سوخت آغاز شود.

داستان از اینجا آغاز شد که خبرگزاری تسنیم -وابسته به سپاه پاسداران- صبح روز چهارشنبه در خبری اختصاصی اعلام کرد: «بنزین با نرخ هزار تومان با سهمیه ۶۰ لیتر در ماه و بنزین آزاد با قیمت ۲۵۰۰ تومان در هر لیتر عرضه می‌شود». نخستین اثر عینی این خبر تشکیل صف‌های طولانی در پمپ‌های بنزین بود. مردمی که برای استفاده از آخرین قطرات بنزین هزار تومانی حاضر بودند رنج معطلی چند ساعته را در صف‌های طولانی به جان بخرند. این معامله اگرچه برای برخی ناظران سوال‌برانگیز به نظر می‌رسد، اما به حساب و کتاب چندان بی‌وجه هم نیست. مابه‌تفاوت ۴۰ لیتر بنزین ۲۵۰۰ و هزار تومانی ۶۰ هزار تومان است. این رقم دست کم ۱۰ هزار تومان بیشتر از حداقل دستمزد روزانه کارگران در سال ۹۸ است.

ماه‌ها است که به نظر می‌رسد مقام‌های دولتی برای افزایش قیمت بنزین زمینه‌سازی می‌کنند. از صحبت‌های بعضا بزرگ‌نمایی شده درباره قاچاق سوخت گرفته تا تاکید بر اثرات مخرب پایین بودن قیمت سوخت بر اقتصاد ایران؛ اما آنچه مسلم است قیمت‌گذاری بنزین در ایران تبدیل به کلافی سردرگم شده که هر طرف آن را که دست بزنی، اوضاع پیچیده‌تر می‌شود.

قیمت هزار تومانی بنزین بسته به اینکه دلار را ۴۲۰۰، ۸ یا ۱۴هزار تومان در نظر بگیریم، چیزی بین ۲۳ تا ۷ سنت است. این در حالی است که بر اساس اطلاعات سایت بلومبرگ، بنزین در عربستان ۵۴ سنت، در پاکستان ۷۵ سنت و در ترکیه و هند بیش از ۱.۱۸ دلار قیمت دارد. در چنین شرایطی قاچاق بنزین به خارج از ایران، تجارت پرسودی است که قاچاقچیان رسمی و غیررسمی از آن نخواهند گذشت. در ماه‌های اخیر برخی رسانه‌ها و مسئولان ایرانی، از قاچاق روزانه ۱۰ تا ۴۰ میلیون لیتر بنزین در روز سخن گفته‌اند. این اعداد و ارقام البته اغراق‌شده‌اند، چنانکه بررسی‌های فکت‌نامه در آذر ماه پارسال نشان می‌دهد حجم قاچاق چیزی بین ۴ تا ۷ میلیون لیتر در روز است که خود عدد بزرگ و قابل توجهی است.

اگر فرض میانه را بگیریم و قیمت هر لیتر بنزین را در ایران ۱۲ سنت و قیمت بنزین فوب خلیج فارس را ۵۵ سنت حساب کنیم، حجم یارانه سوخت روزانه بین ۲ تا ۳ میلیون دلار به دست می‌آید که به نسبت اقتصاد ایران عدد بزرگ و موثری است.

نکته دیگر اینجا است که سر طبقات کم‌درآمد در این معامله بی‌کلاه است. منفعت این یارانه برای قاچاقچی‌ها و افرادی‌ عمدتا از طرقات پردرآمدند، که بیش از بقیه در ایران بنزین می‌سوزاند و زیان آن را طبقات محروم و متوسط با تورم به دولت بازمی‌گردانند.

مساله به نظر ساده است، اما حل کردن این معادله یک مجهولی کار آسانی نیست. چه تجربه و چه حساب و کتاب‌های آماری نشان می‌دهند که افزایش قیمت بنزین باعث ایجاد شوک تورمی می‌شود که دود آن هم بیش از همه به چشم تهی‌دستان را می‌سوزاند.

مرکز پژوهش‌های مجلس آذر ماه امسال، گزارش مفصلی با عنوان «مساله بنزین، رویکردها و مخاطرات» منتشر کرد. فصل پنجم این گزارش به آثار تورمی افزایش قیمت سوخت اختصاص داشت. در این گزارش تحقیقی، اثرات تورمی افزایش قیمت بنزین تا ۲ هزار تومان در سه سناریو بین ۴ تا ۱.۳ درصد پیش‌بینی شده بود.

این پیش‌بینی بدون در نظر گرفتن «اثر روانی» افزایش قیمت سوخت و همین‌طور بر مبنای قیمت دو هزار تومانی انجام شده، وگرنه پیش‌بینی‌های دیگری هم هست که از افزایش سطح عمومی قیمت‌ کالاها و خدمات، بیش از یک تا چهار درصد حکایت دارد.

به عنوان مثال مطالعات سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان در سال ۹۳ حکایت از آن داشت به ازای هر ۱۰درصد افزایش قیمت بنزین، ۲درصد تورم زیاد می‌‌شود. با این حساب با دو و نیم برابر شدن قیمت بنزین باید انتظار تورم ۲۵درصدی داشت. البته این مطالعات در دست نیست و نمی‌توان درباره دقت آن سخن گفت، اما مروری به تجربه‌های گذشته نشان می‌دهد که افزایش قیمت بنزین و تغییرات تورم در گذشته چه نسبتی با یکدیگر داشته‌اند.

طی ۱۲ سال گذشته، نرخ بنزین سه بار تغییر کرده است.

۱- تغییرات نرخ تورم بعد از افزایش قیمت بنزین در تیر ۸۶: برای اولین بار در ششم تیر ماه سال ۸۶ بنزین دو نرخی شد. ۶۰ لیتر بنزین سهیمه‌بندی شده به قیمت  ۱۰۰ تومان و بنزین آزاد هزار تومان. داده‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد نرخ تورم که پیش از تغییر قیمت بنزین دو سال پیاپی کمتر از ۱۲درصد بود، به یکباره در سال ۸۶ به ۱۸ و سال ۸۷ به ۲۵ درصد رسید. نرخ تورم سپس در سال‌های ۸۸ و ۸۹ همان کانال ۱۲درصدی بازگشت.

البته نمی‌توان نباید افزایش تورم در این بازه زمانی مشخص را صرفا به حساب افزایش قیمت بنزین نوشت، چرا که چند ماه بعد، در ۲۷ آذر ۸۹ طرح هدفمندی یارانه‌ها و توزیع یارانه نقدی به جریان افتاد که تاثیر مستقیم و آنی بر تورم داشت.

به همین دلیل سیر تغییرات تورمی در فاصله تیر تا آذر ماه می‌تواند تصویر دقیق‌تری از تاثیر بنزین بر تورم ترسیم کند. نرخ تورم ماهانه در فاصله خرداد تا تیر ۸۶، فقط نیم درصد بود، این عدد یک ماه بعد به یک و بعد به دو درصد رسید. برای درک معنی تورم ماهانه ۲درصدی باید گفت در صورت افزایش ۲درصدی قیمت‌ها در هر ماه، حجم تورم در یک سال به ۲۲ درصد خواهد رسید.
 

۲- تغییرات نرخ تورم بعد افزایش قیمت بنزین در آذر ۸۹: دومین بار در ۲۸ آذر سال ۸۹ قیمت بنزین سهمیه‌ای به ۴۰۰ و بنزین آزاد به ۷۰۰ تومان افزایش یافت. مقایسه تورم ماهانه از آبان تا اسفند ۸۹ نشان می‌دهد، نرخ تورم ماهانه از حدود یک درصد به ۳درصد افزایش یافته است. نرخ تورم سالانه در سال ۸۹ به ۱۲ و در سال ۹۰ به حدود ۲۲ درصد رسید.

در این دوره نیز نمی‌توان همه چیز را گردن افزایش قیمت بنزین انداخت، چراکه آثار بی‌نظمی شدید اقتصادی این دوره و چاپ پول بدون پشتوانه برای تامین مسکن مهر از اوایل سال ۹۰ در اقتصاد ایران پدیدار می‌شد. بعد از آن هم عملا تحریم‌ها از اواخر سال ۹۰ کار را یکسره کرد.

۳-تغییرات نرخ تورم بعد از افزایش قیمت بنزین در اردیبهشت ۹۳: چهارم اردیبهشت ۹۳، قیمت بنزین بار دیگر در ایران تغییر کرد و به قیمت ۷۰۰ تومان سهیمه‌ای و هزار تومان آزاد رسید. این بار تغییر محسوسی رخ نداد. روند کاهشی نرخ تورم که از نیمه دوم سال ۹۲ آغاز شده بود بعد از افزایش قیمت بنزین همچنان ادامه داشت، اگرچه باید گفت که حجم افزایش قیمت به نسبت قبل چندان زیاد نبود. قیمت بنزین آزاد برای اولین بار در سال ۸۶، پنج برابر شد. در سال ۸۹ میزان افزایش قیمت بنزین آزاد ۷۵ درصد بود، این بار افزایش قیمت بنزین بیش از ۴۲درصد نبود.

این روند خود نشان می‌دهد که این گفته بسیاری کارشناسان که افزایش تدریجی قیمت بنزین اثر تورمی - یا دست‌کم اثر روانی- آن را- کاهش می‌دهد، چندان بی‌ارتباط نیست.

۴-تغییرات نرخ تورم بعد از تک‌نرخی شدن بنزین در خرداد ۹۴: یک سال بعد در خرداد ۹۴ بنزین به قیمت هزار تومان تک‌نرخی شد. این تغییر نیز تاثیری بر روند کاهش تورم در سال ۹۴ نداشت، چنانکه نرخ تورم ماهانه در تیر و مرداد آن سال -بر اساس داده‌های بانک مرکزی- حتی منفی بود.

از این تجربه نیز شاید بتوان نتیجه گرفت تغییرات ملایم و تدریجی -در حد حذف سهمیه ۷۰۰ تومانی- آن هم در دوران ثبات نسبی اقتصادی اثر ناچیزی در پی خواهد داشت.

***

هنوز معلوم نیست که در روزها و هفته‌های آینده سرانجام تغییر قیمت بنزین و نظام توزیع سوخت در کشور چه خواهد شد، اما آنچه مسلم است حال و روز اقتصادی ایران چندان خوش نیست. نرخ تورم نقطه‌ای، بدون بنزین هم از رکورد بی‌سابقه ۵۰ درصد گذشته است. حتی اگر موضوع بنزین را هم کنار بگذاریم، پیش‌بینی دقیق روزهای آینده کار آسانی نیست، اما می‌توان به گمان نزدیک به یقین گفت که روزهای چندان خوبی در انتظار ایرانیان نیست. روند افزایش تورم به احتمال زیاد در ماه‌های آینده با شتابی بلکه بیشتر ادامه خواهد داشت و عمیق‌تر شدن رکود اقتصادی، اوضاع را از این هم پیچیده‌تر خواهد کرد. در این وضعیت پیچیده شاید اصلاحات ساختاری توجیه‌پذیر باشد، اما هیچ تضمینی برای موفقیت یا حتی کنترل تبعات طرح‌های موردی وجود نخواهد داشت.

اینکه «افزایش احتمالی قیمت بنزین چقدر معادلات را عوض خواهد کرد؟» سوالی نیست که بتوان در حال حاضر جواب قطعی به آن داد. باید منتظر ماند و دید سرانجام کار بنزین به کجا خواهد رسید و جامعه چطور با افزایش ۲ یا ۲.۵ یا حتی ۷ برابری قیمت آن کنار خواهد آمد؟