مصائب یک تالاب: میخ آخر بر تابوت انزلی

در نزدیکی بندر انزلی، در شمال ایران، تالابی به نام «تالاب انزلی» یا در زبان محلی «کوچی دریا» به معنای دریای کوچک واقع شده که وسعت آن به ۲۰ هزار هکتار می‌رسد و همسایه دریای خزر است. وسعت این مرداب به حدی است که محلی‌ها معتقدند نمی‌توان کمتر از ۱۰ روز از تمامی نقاط آن بازدید کرد. کوچی دریا یکی از بزرگترین زیستگاههای طبیعی جانوران در ایران به حساب می‌آید و آب شیرینی دارد. در زمستان‌ها میزبان پرندگان مهاجری است که از مناطق سردسیر همچون روسیه به ایران می‌آیند و تابستان‌ها هم پر می‌شود از قایق‌های رنگارنگ توریست‌هایی که برای دیدن آن از سراسر ایران به آن سفر می‌کنند.

در سال ۱۳۵۴ به دلیل ارزش‌های اکولوژیکی که این تالاب داشت نام آن را در فهرست تالاب‌های بین المللی کنوانسیون رامسر به ثبت رساندند. این کنوانسیون در سال ۱۹۷۱ در شهر رامسرو با امضای ۱۸ کشور به تصویب رسید و هدف آن حفاظت از تالاب‌های مهم بین المللی است.

با تمام زیبایی‌ها و محبوبیتی که تالاب انزلی دارد اما عواملی زیادی سبب شده تا در سال‌های گذشته، عمق این پهنه آبی کاهش یابد و بیم آن می‌رود که به سرنوشتی مشابه دریاچه ارومیه گرفتار شود. موضوعی که محمدپور، مدیرکل محیط زیست استان گیلان هم سال گذشته در مصاحبه‌‌ای با شبکه خبر بر آن صحه گذاشت و از خشکیدگی نیمی از وسعت تالاب مذکور خبر داد.

حسین قلی پور، از ساکنان اطراف تالاب انزلی در این باره «ایران وایر» می‌گوید: «تا همین چند سال پیش هم آنقدر این مرداب پر آب بود که ما برای شنا کردن به اینجا می‌آمدیم. ماهیگیری می‌کردیم و حتی اگر تشنه می‌شدیم از آب شیرین آن می‌نوشیدیم اما حالا پر شده از برگ و گیاهانی که سطح آن را پوشانده اند. عمق برخی از قسمت‌های آن به شدت کم شده و آب انقدر آلوده شده که دیگر حتی ماهی هم در آن زنده نمی‌ماند.»

او تالاب انزلی را نه تنها هویت مردمان این منطقه که تمامی ایرانیان می‌داند و با اشاره به اینکه کشورهای عربی همسایه ایران برای شیرین کردن آب دریا و ساختن تالاب‌های مصنوعی میلیون‌ها دلار هزینه می‌کنند، از اینکه دولت ایران نتوانسته از تالاب انزلی که دارای ارزش‌های بسیار بالای اکولوژیکی بوده و آب آن به طور طبیعی شیرین است حفاظت کند ابراز تاسف می‌کند.

دلایل متعددی برای خشک و آلوده شدن تالاب انزلی از سوی برخی مسئولان و کارشناسان در ایران مطرح شده است. از سرریز فاضلاب شهری، روستایی، صنعتی و بیمارستانی گرفته تا رشد گیاهان آزولا و سنبل آبی، وجود موج شکن‌ها، پسروی دریای خزر و رسوبگذاری که سازمان حفاظت محیط زیست بر آن تاکید ویژه‌‌ای داشته است.

مسعود باقرزاده کریمی، معاون امور تالاب‌ها و پارک‌های ملی دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط زیست، بهمن ماه سال ۹۶ در مصاحبه‌‌ای با باشگاه خبرنگاران جوان با تاکید بر اینکه عمق تالاب انزلی در سال‌های اخیر از ۹ متر به نیم متر کاهش یافته علت اصلی آن را رسوب گذاری عنوان کرد وهمین خبر زمینه‌‌ای شد تا دی ماه امسال مهدی ابطحی، رییس شهرک علمی‌وتحقیقاتی اصفهان که گفته می‌شود از دوستان رئیس سازمان حفاظت محیط زیست است از اجرای طرح رسوبزدایی از تالاب انزلی با «نانو مواد» خبر دهد.

اقدامی که حسین آخانی، گیاه شناس با انتقاد شدید از آن در یادداشتی نوشت: «یک شرکت اصفهانی که رئیس هیأت‌مدیره آن در سابقه خود، قائم‌مقامی خانه کشاورز را دارد مدعی شده است که با استفاده از نانوذرات تیتانیوم می‌تواند مشکل تالاب انزلی را حل کند و ریاست سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی از اختصاص ۸۵۰میلیارد تومان برای این پروژه طی ۳سال خبر داده است. در حالی که این کار در هیچ جای دنیا مدلی مشابه ندارد. »

او در این یادداشت با اشاره به اینکه مدیران این شرکت می‌خواهند نخستین متخصصان جهان باشند که با استفاده از تکنولوژی نانوذرات تیتانیوم عمق تالاب را زیاد کنند، از ملاقاتی که با متخصصان پروژه داشته می‌گوید: «تعجب‌آور است که چرا مهندسان این شرکت با این روش به فکر احیای تالاب گاوخونی و زاینده‌رود و حل مشکلات استان زادگاه خود نیستند؟».

مشکل اما یکی دو تا نیست. ورود فاضلاب از طریق دو رودخانه «گوهررود» و «زرجوب» نیز به حدی آب تالاب انزلی را آلوده کرده که اسماعیل کهرم، مشاور رئیس سابق سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۹۳ در مصاحبه‌‌ای به خبرگزاری ایسنا گفت: «به تازگی خبری شنیده‌‌ام مبنی بر اینکه رودخانه‌های زرجوب و گوهررود در رشت، آلوده‌ترین رودهای جهان هستند».

یک فعال محیط زیست که به طور اختصاصی درباره آلودگی آب تالاب انزلی تحقیق می‌کند در این باره به «ایران وایر» می‌گوید: «دو رودخانه گوهررود و زرجوب به شدت آلوده هستند و شیرابه زباله‌هایی که در جنگل سراوان دفن می‌شود روزانه وارد این دو رودخانه و با گذشت از شهر رشت زباله‌های شهری هم به آن اضافه شده و این آب آلوده مستقیما به تالاب انزلی وارد می‌شود».

اینچنین که او تشریح می‌کند: «با وجود آنکه از سال ۲۰۱۰ ایران با همکاری جایکا (سازمان بین المللی همکاری‌های ژاپن) سعی در نجات تالاب انزلی داشته اما با توجه به اینکه هیچ اقدام جدی برای جلوگیری از ورود آلودگی و پساب‌های صنعتی، شهری و روستایی به این پهنه آبی صورت نگرفته روز به روز شاهد افزایش آلودگی و مرگ تالاب انزلی هستیم».

بر اساس تحقیقات او و همکارانش آب تالاب انزلی به فلزات سنگین آلوده است که سلامتی آبزیان و انسان‌ها را به خطر انداخته و تنها راه مقابله با آن جلوگیری از ورود فاضلاب به رودخانه‌های منتهی به تالاب به ویژه دو رودخانه گوهررود و زرجوب است.

شهریور ماه امسال در میان نگرانی‌های فعالان محیط زیست در خصوص از دست رفتن تالاب بین المللی انزلی انتشار خبر ساخت سد لاستیکی «لاسک» بر رودخانه «امام‌زاده ابراهیم» که این تالاب را تغذیه می‌کند نیز به ناگهان همه را شگفت زده کرد و برخی فعالان محیط زیست همچون محمد درویش آن را به «میخ آخر بر تابوت انزلی» تشبیه کردند.

سازه‌‌ای که به باور یک کارشناس محیط زیست در حدود ۳۸ درصد از آورد رودخانه «امام زاده ابراهیم» همان رودی که تالاب انزلی را تغذیه می‌کند کاهش خواهد داد. او در این باره به «ایران وایر» می‌گوید: «سد لاسک قرار است در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر رشد و بر روی رودخانه امام زاده ابراهیم ساخته شود. پیش بینی شده که مخزن این سد می‌تواند درحدود ۵۰ میلیون متر مکعب در سال ذخیره آبی داشته باشد اما لطمه بزرگی به تالاب انزلی و محیط زیست منطقه وارد خواهد کرد».

سدی که تلاش برای اخذ مجوزهای زیست محیطی آن از سال ۱۳۸۹ آغاز شد اما به دلیل نقایص و تخریب‌های گسترده‌‌ای که در محیط زیست ایجاد می‌کرد و در نهایت با تعهد پیمانکار پروژه در ۲۳ آبان سال ۹۶ بالاخره مجوز ساخت آن از سازمان محیط زیست صادر شد.

به باور این کارشناس از جمله لطماتی که سد لاسک می‌تواند به محیط زیست منطقه و به ویژه تالاب انزلی وارد کند می‌توان به کاهش ۷درصدی آورد رودخانه امامزاده ابراهیم به تالاب انزلی، تخریب، فرسایش و آلودگی صوتی در منطقه منجر شود.

همچنین اراضی جنگلی که سد لاسک نابود خواهد کرد شامل گونه‌های جنگلی شمشاد، سرخدار، گردو، گونه‌های درختی ممرز، انجیلی و سایرگونه‌های پهن برگ جنگلهای هیرکانی است. گونه‌هایی که به گفته این فعال محیط زیست بسیار ارزشمند بوده و بر اساس معیارهای بین المللی اتحادیه بین المللی محافظت از طبیعت (IUCN) باید از آنها حفاظت شود.

محمدرضا محسنی، فرماندار شفت در استان گیلان اما در سال جاری در مصاحبه‌‌ای با خبرگزاری ایسنا با نادیده گرفتن معایب ساخت سد لاسک و بیان اینکه مسئولان به همه موضوعات مربوط به تالاب انزلی، جنگل‌های هیرکانی و درختان شمشاد کاملا واقف هستند، گفت: «همه پروژه‌های ذیربط باید پیوست زیست محیطی داشته باشند اما این بدان معنی نیست که منابع طبیعی را در ویترین قرار دهیم و از آن بهره‌برداری ننماییم؛ بلکه باید تجربه موفق دیگر کشورها را مورد توجه و بررسی قرار دهیم».

واکنش و نگرانی فعالان محیط زیست نسبت به تالاب انزلی در مقابل بی‌اعتنایی مسئولان جمهوری اسلامی نشان می‌دهد موضوع حفاظت از محیط زیست همچنان در ایران  موضوعی تزئینی و تجملاتی است و اولویتی برای آنان ندارد. خشکیدگی بیش از ۷۰ درصد از تالاب‌های ایران، اجرای پروژه‌های غیر کارشناسی انتقال آب و مرگ تدریجی منابع آبی کشور گواهی بر این ادعاست.