آیا معروف ترین دریاچه ایران به طوفانی از شن بدل می شود؟

مردم ارومیه هنوز هم در غم از دست دادن دریاچه‌ای که روزگاری نه چندان دور سرشار از زندگی بود و تا همین ۲۰ سال پیش هم بزرگ ترین دریاچه آب شور خاورمیانه لقب داشت، سوگوارند. «خاتون» یکی از آن ها است. او می‌گوید: «حالا بیش تر دریاچه خشک شده اما آن قدر سخاوتمند بود که فصل به فصل آغوش خود را به روی انواع پرندگان مهاجر باز می‌کرد؛ پلیکان‌ها، مرغابی‌ها و فلامینگوها و... .»
امروز بیش از ۹۰ درصد از دریاچه ارومیه خشک شده است. این دریاچه در شمال غرب ایران واقع و از سال ۱۳۸۷ که با ساخت پلی میان گذر به دو قسمت تقسیم شد، رو به خشکی گذاشته است.

دریاچه ارومیه که بزرگ ترین دریاچه داخلی ایران به شمار می رود، در سال ۱۳۵۲ به عنوان پارک ملی نیز به ثبت رسید. در سال ۱۳۷۷ مساحت آن شش هزار کیلومتر مربع تخمین زده شد اما با وجود آن که باید آب ۶۰ رودخانه فصلی و دایمی به آن سرازیر شود، آخرین آمارها نشان می‌دهند مساحت کنونی آن به دو هزار و ۹۳ کیلومتر مربع تقلیل یافته و بخش‌های زیادی از آن خشک شده است.
در حدود ۱۱۷ سد بر روی رودخانه‌هایی که به این دریاچه ختم می‌شوند، ساخته شده و حدود پنج میلیون نفر از چهار کشور ایران، عراق، ترکیه و آذربایجان در اطراف آن زندگی می‌کنند که زندگی آن ها به طور مستقیم یا غیرمستقیم به دریاچه ارومیه وابسته است.

خاتون می‌گوید: «خشک شدن دریاچه ارومیه باعث شده است دیگر از توریست‌هایی که برای استفاده از گِل درمانی و استفاده از مزایای ساحل به شهر ما می آمدند، خبری نباشد.»

موضوع اما فقط کم شدن تعداد بازدیدکننده‌هایی که برای آرمیدن در ساحل آرام و شفابخش‌ دریاچه ارومیه از دور و نزدیک به این منطقه سفر می‌کردند، نیست. برخی کارشناسان از سال‌ها پیش نسبت به بروز طوفان‌های نمکی و اجبار به مهاجرت ساکنان منطقه در آینده هشدار می‌دهند. شاید به همین دلایل برای نجات ارومیه طرح‌های زیادی ارائه و اجرا شد؛ از تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه گرفته تا طرح انتقال آب به آن، اجرای طرح «نکاشت»، تغییر الگوی آبیاری و وعده ۱۰ ساله «حسن روحانی»، رییس جمهوری ایران، هیچ کدام نتوانسته اند جانی دوباره به دریاچه بدهند.

مهم ترین اقداماتی که تاکنون برای نجات آن انجام شده است، تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۲  بود؛ ستادی که به گفته «داریوش مختاری»، کارشناس و پژوهش گر حوزه آب و محیط زیست، عملا هیچ اقدام زیرساختی و پایداری برای باز زنده‌سازی دریاچه انجام نداد. او می گوید: «عملکرد پذیرفتنی در مورد تغییر شاخص‌های تراز آب دریاچه، مساحت دریاچه و حجم آب از این ستاد دیده نمی‌شود.»

«داوود پرهیزکار»، رییس سازمان هواشناسی کشور در تاریخ چهارم بهمن ماه سال جاری از بروز فاجعه‌ای جدید و بروز طوفان‌های نمکی در دریاچه ارومیه در اثر خشک شدن آن خبر داد و در نشستی خبری اعلام کرد: «امکان تبدیل شدن دریاچه ارومیه به یک چشمه گرده نمکی که بسیار خطرناک‌تر از گرد و خاک است، وجود دارد و اگر این گرد نمک بلند شود، باغات اطراف آن را از بین می‌برد.»

«پرویز کردوانی» که به او «پدر علم کویرشناسی» لقب داده‌اند اما نظر مخالفی دارد و معتقد است طوفان نمک در دریاچه ارومیه رخ نخواهد داد. او در مصاحبه‌ای که فروردین‌ماه امسال با خبرگزاری «تسنیم» انجام داد، اعلام کرد طوفان ریزگرد در ارومیه ارتباطی به دریاچه ندارد: «بلور نمک قابلیت بلند شدن و پخش شدن در هوا را ندارد. مگر آن‌که ماشین روی سطح نمک حرکت کند و کریستال‌های نمک خرد شوند. به علاوه، به فرض آن که حتی به جای نمک، سطح دریاچه را آرد هم پوشانده باشد، در حالی که ۹  ماه سال سطح دریاچه مرطوب است، امکان بلند شدن آرد وجود نخواهد داشت.»

اما «علی ناظمی»، کارشناس ارشد محیط زیست و استاد دانشگاه «کنکوردیا» در این باره به «ایران وایر» می‌گوید: «میزان شوری آب دریاچه ارومیه در حدود شش تا هشت برابر بیش تر از آب دریا و میزان نمکی که از خشک شدن آن باقی مانده، بسیار زیاد است. به همین علت هم وقوع طوفان‌های نمکی در این منطقه دور از انتظار نیست.»

به باور او، جریانات هوایی که از کوه‌های «زاگرس» وارد ایران شده و به سمت شمال شرق می‌وزند، به راحتی می‌توانند این نمک را از روی مناطق خشک شده دریاچه ارومیه برداشته و نه تنها به شهرهای اطراف که حتی به دیگر کشورهای همسایه نیز منتقل کنند.

او مهم ترین دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه را تغییرات اقلیمی و سوء‌مدیریت منابع آبی می‌داند: «یک مدیریت تکه پاره در ایران باعث شده است تا دریاچه ارومیه هرگز نتواند جانی دوباره بگیرد.»

می گوید:«گرچه میزان بارش‌های جوی در سال آبی جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل در منطقه بیش تر بوده است اما در صورتی که مدیریت درستی برای کاهش برداشت از حوضه آبخیز دریاچه در دستور کار قرار نگیرد و آب ورودی به آن کم تر از تراز اکولوژیکی دریاچه باشد، اجرای هیچ طرحی آن را نجات نخواهد داد و در آینده‌ای نه چندان دور قسمت‌های جنوبی دریاچه که عمق کم تری دارند، به طور کامل خشک خواهند شد.»

ناظمی یادآور می شود: «وضعیت کنونی دریاچه ارومیه با تراز اکولوژیکی آن بسیار متفاوت است. این یعنی مهم ترین کار این است که دریاچه را به تراز رساند. در غیر این صورت، حتی افزایش بارش‌ها هم به احیای آن کمکی نخواهند کرد. زیرا دریاچه ارومیه در بین سال‌های ۱۹۹۸  تا ۲۰۰۲ ، یک دوره خشک سالی و افزایش ۲۰ درصدیِ برداشت آب از حوزه آبریز خود را تجربه کرد و آب برداشتی مستقیما به زمین‌های کشاورزی منتقل شد. به همین علت، قرار گرفتن در دوره ترسالی که در بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶  رخ داد هم  نتوانست آن را نجات دهد.»

به گفته این استاد دانشگاه، پس از سال ۲۰۰۶، وضعیت دریاچه ارومیه شکل دیگری به خود گرفت و دیگر توان خودپالایی را از دست داد: «به این ترتیب، دوره جدیدی آغاز شد که حتی افزایش بارش هم نتوانست تراز آن را بیش تر کند. در حالی که پیش از این دوره، افزایش بارش‌ها تراز دریاچه را به طور طبیعی بالا می‌برد. بنابراین، در دوره کنونی، افزایش بارش‌ها به تنهایی به احیای دریاچه ارومیه نخواهد انجامید بلکه باید میزان برداشت‌ها از حوزه آبریز را کاهش داد.»

در همین زمینه، ستاد احیای دریاچه ارومیه اعلام کرده است قصد دارد در یک دوره شش تا هفت ساله، در حدود ۴۰ درصد از برداشت‌ آب از حوزه آبریز ارومیه را کاهش دهد. این اقدام به اعتقاد ناظمی، نمی‌تواند راه کار مناسبی برای احیای دریاچه ارومیه باشد. او می گوید: «بر اساس مطالعات انجام شده، اگر مانع از ورود آب به دریاچه شوند، روز به روز خشک‌تر خواهد شد و نتیجه آن هم چیزی جز وقوع طوفان‌های نمکی نخواهد بود.»

بر اساس مطالعاتی که علی ناظمی و همکارانش درباره دریاچه ارومیه انجام داده‌اند، تنها راه نجات و احیای دریاچه ارومیه، ورود حداقل سالانه سه میلیون متر مکعب آب به آن است؛ یعنی باید ۵۵ درصد برداشت آب از حوزه آبریز آن را کاهش داد تا در یک دوره ۱۶ ساله، دریاچه به تراز اکولوژیکی خود بازگردد.

گرد و خاک نمکی پدیده‌ای است که به اعتقاد برخی از کارشناسان، تنها با احیای دریاچه ارومیه و جاری شدن آب درآن می‌توان از وقوعش در این منطقه جلوگیری کرد؛ پروژه‌ای که اجرای آن به تامین اعتبارات نیاز دارد.

این در حالی است که «فرهاد سرخوش»، رییس ستاد احیای دریاچه ارومیه امسال اعلام کرد ریالی دریافت نکرده است و به همین خاطر، اجرای پروژه‌های احیای دریاچه هم چون انتقال آب، راکد مانده‌اند. این روند نتیجه‌ای جز خشک‌تر شدن دریاچه و وقوع طوفان‌های نمکی نخواهد داشت.