«دکتر دبیرسیاقی حق بزرگی بر گردن جهان فارسی زبان دارد»

نام محمد دبیرسیاقی بر جلد بسیاری از کتاب‌های کهن ادبیات نقش بسته است، سالهای زیادی از عمرش را در تصحیح متون‌ادبیات فارسی و تنظیم مقالاتی درباره دستور زبان و نثر و نظم فارسی و نوشتن و ویرایش و تصحیح لغتنامه گذراند و یادگارهای مهمی بر جای گذاشته است.
او که دو روز پیش در سن ۹۹سالگی درگذشت، یکی از پیشکسوتان ادبیات فارسی و از شاگردان علی‌اکبر دهخدا، بنیانگذار لغتنامه دهخدا بود.

او در تدوین و توسعه این لغتنامه، به مدت ۹سال با علی‌اکبر دهخدا و ۱۱سال با محمد معین همکاری نزدیک داشت. در سال۱۳۲۴ از دانشگاه تهران دکترای ادبیات فارسی گرفت و سال‌ها در دانشگاه تهران و نیز دانشگاه‌هایی در چین و مصر تدریس کرد. این استاد ادبیات فارسی، بیش از ۸۰ متن ادبی و تاریخی را تصحیح کرده‌ و خود به نگارش لغت‌نامه‌ای فارسی پرداخته که تاکنون، جلدهایی از آن منتشر شده است. با این حال به اندازه کارهایی که برای حفظ و نگهداری زبان فارسی انجام داد، مشهور نبود. با احمد کریمی حکاک استاد ادبیات فارسی در دانشگاه «یو سی ال ای» درباره او گفت‌و گو کرده‌ایم.

- دکتر محمد دبیرسیاقی کارهای زیادی در ادبیات انجام دادند اما شاید به اندازه کارهایشان شناخته نشدند. فکر میکنید دلایلش چیست؟

حرف‌تان کاملا درست است. خودشان طبع خلوت گزینی داشتند، بیشتر زندگیشان در قزوین زادگاه‌شان گذشت و شاید به همین دلیل آن اشتهار را بین افراد ندارند. اما به هرحال ایشان از اساتید طراز اول ادبیات فارسی هستند، از همان نسل دکتر یارشاطر. البته دکتر یارشاطر چون سفیر ادبیات ایران بودند و در مجامع بین‌المللی حضور داشتند سرآمد همه هم‌نسلانشان بودند اما آقای دبیرسیاقی هم کارهای بزرگ زیادی کردند. ضمن این که تصحیح متن کاری است که اساسا انجام دهندگانش گمنام می‌مانند، چون سرانجام نام کسانی که از آغاز متن را نوشته، مطرح می‌شود. مثلا ایشان نزهت‌القلوب را تصحیح کرده اما نزهت‌القلوب اثر حمدالله مستوفی است و بیشتر اسم نویسنده‌اش مطرح می‌شود.

- کدامیک از کارهای ایشان بیشتر مورد استفاده شما قرار می‌گیرد؟

دیوان منوچهری که ایشان تصحیح کرد، مورد احتیاج همه ما و اصلا مرجع کار ماست. مجموعه مقالات دهخدا و تصحیح متون کهن دیگر، مقالات زیادی داشتند که امیدوارم به آن اعتنا شود و در مجموعه‌ای جمع شود. به نظرم همه کارهایی که انجام دادند، هر کدام در نوع خودشان یگانه هستند. در تصحیح متون کهن کار بزرگی انجام دادند. تصحیح متون کار آسانی نیست.

- اصلا تصحیح متون به چه کار می‌آید؟

ما از آثار بزرگان گذشته فقط نسخه‌های خطی داریم. چون این نسخه‌ها باقلم نوشته شده خواندن و چاپاش آسان نبوده. بنابراین در کل تاریخ رواج آموزش دانشگاهی ادبیات فارسی در ایران و افغانستان، باید مصححانی تربیت می‌شدند که متن‌شناس باشند و متون خطی را بگیرند به شکل مرتب تصحیح کنند و در اختیار ما قرار دهند. آقای دبیر سیاقی به عنوان یک متن شناس و مصحح علوم ادبی، حق بزرگی بر گردن کل جهان فارسی زبان داشته‌اند.

تماشا در یوتیوب

- گویا ایشان در نوشتن دانشنامه هم تبحر داشته‌اند بالاخره از شاگردان دهخدا هم بوده‌اند...

بله اتفاقا در حروف اولیه دانشنامه ایرانیکا هم که به همت دکتر یارشاطر راه‌اندازی شد، مدخل‌هایی را نوشتند. ایشان مقالات را به فارسی می‌نوشتند، فرستاده می‌شد به هیات مدیره ایرانیکا از انجا به مترجمانی که زبان انگلیسی می‌دانستند، فرستاده می‌شد و وقتی مورد تصویب دکتر یارشاطر می‌رسید مدخل مورد نظر درمی‌آمد، مثلا مدخل مربوط به دهخدا را ایشان نوشتند. 

- ایشان را از نزدیک دیده بودید؟ 

بله، سال۲۰۰۱ کنفرانسی برای روانشاد ملک‌الشعرای بهار در پاریس برگزار میشد و در آن کنفرانس هم ایشان حضور داشتند و قرار بود سخنرانی کنند و هم من. اتفاقا خیلی به من محبت داشتند و می‌گفتند شما که اشعار نو را قبول دارید، کاری کنید که سره‌اش از ناسره‌اش شناخته شود. نگرانی ایشان این بود که چرا افرادی چیزهایی به نام شعر چاپ میکنند و چطور می‌توان جلوی آن را گرفت و چرا چاپ می‌شود.

- گویا ایشان در زمینه شعر سختگیر بودند و شعر نو را هم قبول نداشتند؟

بسیاری از استادان دانشگاه دیده ادبیات فارسی در برابر تحولات شعری مقاومت‌هایی داشتند. ایشان هم این مقاومت را داشتند و شعر نو را هرگز نپذیرفتند اما خب تحول سیر خودش را دارد و به فرمان این و آن حرکت نمی‌کند. ایشان معتقد بودند که به یک روش مشخصی باید جلوی آثار بد گرفته شود. در همان جلسه هم این‌ها راگفت. از نظر من اما معنی‌اش این بود که نوعی سانسور یا نظارت بیرونی اعمال شود و من این را روا نمی‌دانستم. به ایشان هم مودبانه گفتم اما نگرانی داشتند که شعر فارسی به چه سمت و سویی می‌رود. من فقط امیدوارم قدر مقالاتی که ایشان نوشته‌اند، دانسته شود و در مجموعه‌ای گرداوری شود.