نزدیک به ۴۰ سال انتظار ایران برای خرید هواپیماهای نوی غربی که با توافق برجام دست یافتنی شده بود، دوباره و تا زمانی نامعلوم به رویا تبدیل شده است. با فرمان دونالد ترامپ برای خروج از توافق هسته ای و بازگشت همه تحریم های رفع شده علیه ایران، حالا بزرگترین قرارداد تجاری ایران و آمریکا پس از انقلاب بهمن 57 هم به تاریخ پیوسته است. ارزش قرارداد شرکت ایران ایر یا هما و شرکت هواپیماسازی بوئینگ بیش از 16 میلیارد دلار بود.
توافق پس از یک سال مذاکره بین دو شرکت در تهران و برای خرید 80 فروند هواپیما از جمله تازه ترین مدلهای بوئینگ امضا شد. چند ماه پس از این قرارداد، شرکت هوایی آسمان هم تفاهمنامه ای برای خرید 30 فروند هواپیمای مسافربری دیگر با بوئینگ بست. اگر این تفاهم به قرارداد قطعی می رسید مجموع ارزش خریدهای ایران از بوئینگ نزدیک به 20 میلیارد دلار آمریکا می شد. اجرای قرارداد هما و بوئینگ، بیش از 50 هزار صندلی به ناوگان هما و صنعت هوانوردی ایران اضافه می کرد و می توانست یک بار دیگر ایران ایر را پس از 40 سال انزوا، رقیب قدرتمندی برای شرکتهای هواپیمایی خارجی حاضر در ایران کند. آخرین باری که ایران به طور مستقیم از بوئیگ هواپیما خرید سال 1354 بود. چند هفته پس از انقلاب بهمن 57، دو فروند از هواپیماهای این قرارداد وارد ایران شد اما با شروع تحریم های آمریکا، بوئینگ دیگر نتوانست قرارداد فروش به ایران را تکمیل کند؛ وضعیتی که تا با امروز ادامه پیدا کرده است.
تحریم فروش هواپیما و لوازم یدکی تولید شده توسط کارخانه های آمریکایی به ایران، یکی از اولین تحریم هایی بود که جمهوری اسلامی ایران پس از گروگانگیری 444 روزه دیپلمات های سفارت آمریکا در تهران، با آن رو به رو شد. این تحریم ارتباطی با برنامه هسته ای ایران نداشت اما در یک ابتکار عمل از سوی مذاکره کنندگان ایرانی و یک نرمش تاریخی از طرف دولت آمریکا به دلایل «انسان دوستانه»، رفع آن در توافق هسته ای گنجانده شد. حمید بعیدی نژاد، سفیر ایران در بریتانیا و عضو گروه مذاکره کننده اتمی، روایت کرده که آمریکایی گفته بودند برای رفع این تحریم نباید انتظاری از ایالات متحده داشت اما جان کری، وزیر خارجه وقت آمریکا به ایرانیها قول هایی داده بود: «آقای کری در گفتوگوها قول داد با کشورش این مسئله را مطرح و حل کند و واقعا هم با پیگیری زیاد ایران، مساله حل شد.» بلافاصله پس از اجرایی شدن توافق برجام در اوایل زمستان سال 1395، باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا در همان روز با امضای فرمانی مجوز فروش هواپیمای مسافربری به ایران را صادر کرد. وزارت خزانه داری آمریکا هم مجوزهای موردی در این زمینه صادر کرد که تا سال 2025 معتبر بود و قرار بود که در صورت نیاز مجوزهای جدیدتری هم صادر شود.
اهمیت قرارداد ایران ایر و بوئینگ به حدی بود که شرکت هواپیماسازی ایرباس که مذاکره برای فروش هواپیما به ایران را مدتها قبل از بوئینگ شروع کرده بود، ابتدا صبر کرد رقیب آمریکایی اش در تهران به مرحله امضای قرارداد برسد سپس قرارداد فروش بیش از 100 فروند هواپیمای مسافربری اش با ایران را نهایی کند. قرارداد بوئینگ با شرکت هما راه مسدود شده توسط آمریکا را به دست خود آمریکایی ها باز کرد.
در آن زمان، در حالی که هنوز تحریم های مالی یکجانبه آمریکا علیه ایران پابرجا بود، پرداخت ایران به بوئینگ در سه قسمت طراحی شد. بخش نقدی پرداخت های ایران از محل صندوق توسعه ملی قرار بود انجام شود که مازاد درآمدهای نفتی در آن نگهداری میشود. خود هواپیماسازی بوئینگ راسا تامین مالی فروش 6 فروند از این هواپیماها را به عهده گرفت و قرار شد که در مراحل بعد سرمایه گذاران خارجی با تامین مالی هواپیماهای باقی مانده (74 فروند دیگر) اجرای قرارداد را تکمیل کنند.
همکاری ایرانایر و بوئینگ از ابتدا در فضایی سراسر نامطئن پیش رفت. یک سال مذاکره در زمان اوباما و یک سال تلاش برای اجرای قرارداد در دوره ترامپ 24 ماه از 28 ماه فرصتی را که برجام مهیا کرده بود، مصرف کرد. قرارداد پس از انتخاب دونالد ترامپ و 5 هفته پیش از شروع به کار او به عنوان رئیس جمهور جدید آمریکا امضا شد که برجام را بدترین توافق تاریخ می داند.
مذاکرات خرید هواپیما از سوی ایران در میان مخالفت های شدید منتقدان دولت حسن روحانی انجام شد. مشکلات باقی مانده از 4 دهه تحریم خصوصا پیدا کردن راهی برای انتقال پول هواپیماها یک سال وقت گرفت اما راه حلی هم سرانجام برای آن پیدا نشد. بانکهای بینالمللی به دلیل تحریمهای یکجانبه آمریکا که قرار نبود با توافق برجام رفع شود، از همکاری با ایران خودداری کردند. در حالی که مشکلات موجود حل نمی شد، کنگره آمریکا درصدد تصویب طرحی برای ممنوعیت فروش هواپیما به ایران برآمد که هرچند در مصوبه نهایی گنجانده نشد اما وزارت خزانه داری آمریکا را موظف کرد جزئیات فروش هواپیماهای مسافربری آمریکا به ایران را گزارش کند تا دولت آمریکا از بکار گرفته شدن احتمالی این هواپیماها در توزیع تسلیحات مطلع شود.
قرارداد هما و بوئینگ در چنین شرایطی قرار داشت که قاضی فدرال آمریکا در حکمی شرکت هواپیماسازی بوئینگ را ملزم کرده جزئیات قراردادش با ایران را در اختیار شاکیان پروندهای قرار دهد که با متهم کردن ایران به حمایت از اقدامات تروریستی گروه فلسطینی «جهاد اسلامی»، 67 میلیون دلار از ایران غرامت میخواهند. شاکیان که فرزندشان را در یکی از حملات این گروه از دست دادهاند درصدد بودند هواپیماهای بوئینگ ایران را با حکم دادگاه مصادره کنند و با فروش آن پولش را به عنوان غرامت بردارند. شرکت بوئینگ به این حکم اعتراض کرد اما دولت ترامپ موضعی خنثی گرفت و مانند دوره اوباما اجرای قرارداد فروش هواپیما به ایران را تضمین نکرد.
در این کشاکشهای ملی و بینالمللی، غلامرضا سلامی، مشاور وزیر راه و شهرسازی در امور حسابداری پس از نوروز 1397 اعلام کرد که خرید هواپیما از بوئینگ به دلیل نبود توافق داخلی و مشکلات حل نشده تحریمی دیگر محتمل به نظر نمی رسد. تنها یک ماه پس از این بود که دولت ترامپ با لغو مجوزهای بوئینگ، رسما موضوع فروش هواپیماهای این شرکت به ایران را منتفی کرد.
فاخر داغستانی، مدیر منطقه خاورمیانه و هند بوئینگ نیز به ایرانوایر گفت: «ما در مورد تمام ارتباطات خود با ایران از دولت آمریکا پیروی کردهایم. دیگر جواز فروش هواپیما به ایران را نداریم و در نتیجه فعلا مذاکراتمان با خطوط هوایی ایرانی متوقف شده است.»
تحریم فروش هواپیمای مسافربری خصوصا بوئینگ به حدی سختگیرانه است که از زمان برقراری این تحریم ها در ابتدای انقلاب بهمن 1357، ایران فقط توانسته در سال 1373 و در زمان ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی چهار فروند از این هواپیماهای دست دوم به طور غیرمستقیم بخرد. دو دهه بعد تلاش ایران برای خرید بوئینگ دست دوم در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد به کلی ناکام ماند. در سال 1390 شرکت ایرانایر سه فروند بوئینگ 25 ساله از یک شرکت استرالیایی خرید که فقط یکی از آنها وارد ایران شد. فروش لوازم یدکی این هواپیماها هم به ایران تحریم است. هواپیمایی که وارد ایران شده بود به دلیل نیازی که به قطعات یدکی داشت به امارات متحده عربی منتقل شد اما آنجا یک نهاد آمریکایی هواپیمای ایران را توقیف کرد.
از سوی دیگر، ایران قراردادی با شرکت هواپیماسازی ایرباس برای خرید 118 فروند هواپیمای مسافربری دارد. ایرباس هواپیماسازی آمریکایی نیست اما بخش هایی از این هواپیما از جمله قطعاتی در موتورهایش، ساخت شرکت هایی است که عمده سهام آن در اختیار آمریکایی ها است بنابراین شامل تحریم های فراملی ایالات متحده علیه ایران می شود و برای فروش به ایران احتیاج به مجوز دولت آمریکا دارد.
در جریان سفر رسمی محمدخاتمی رئیس جمهور وقت ایران به فرانسه در سال 1378، ایران و ایرباس قراردادی برای معامله 4 فروند هواپیمای مسافربری امضا کردند. ايران بابت خريد اين هواپيماها پیشاپیش 41 ميلیون پرداخت کرد اما 5 سال پس از امضا این قرارداد مشخص شد که ایرباس به دلیل تحریم های آمریکا قادر به اجرای تعهد خود نیست. فروش این هواپیماها هم عملا لغو شد. در جریان توافق برجام، موافقت آمریکا با فروش هواپیماهای مسافربری ایرباس و بوئینگ که یکی از خواسته های 40 ساله ایران بود، محقق شد. قرارداد ایرباس اروپایی پس از قرارداد بوئینگ آمریکایی با ایران بسته شد تا تجربه سال 1378 تکرار نشود اما با لغو مجوزهای وزارت خزانه داری آمریکا برای بوئینگ، این شرکت بلافاصله از فروش هواپیما با ایران عقب نشینی و اعلام کرده کشورهای عربی خلیج فارس خواهان خرید هواپیماهای سفارش داده شده ایران هستند. مجوزهای ایرباس هنوز معتبر است و باطل نشده اما حالا این شرکت در انتظار واکنش اتحادیه اروپا و تصمیم نهایی ایالات متحده است. اتحادیه اروپا در صدد است مقررات بازدارنده ای را به اجرا بگذارد که اثر تحریم های فراملی آمریکا را بر شرکتهای اروپایی خنثی کند. ایالات متحده هم مصمم است که برخورداری ایران از منافع برجام را به صفر برساند. همین موضوع ایرباس را از بیم جریمه های سنگین ایالات متحده برای همکاری با ایران در تردید نگه داشته است. پس از 28 ماه فرصتی که برجام برای خرید هواپیماهای از سوی ایران فراهم کرد و از دست رفت، خرید هواپیماهای نوی غربی برای ایران دوباره غیرعملی شده است. درست همانند روزهای پس از گروگانگیری دیپلمات های آمریکایی در تهران تا پیش از برجام.
وزارت خزانهداری آمریکا به تقاضای ایرانوایر برای گفتگو پاسخ نداد. اما یک دیپلمات آمریکایی که به شرط عدم افشای نامش با ما گفتگو کرد گفت: «فروش هواپیما به ایران؟ برنامه ما این است که فروش چیزهایی که اهمیت خیلی کمتری هم دارند به ایران ممکن نباشد.» او در ضمن گفت بعید است به تقاضای اروپاییها برای صدور جواز مجزا برای ایرباس صادر شود.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر