تحریم غیرمستقیم هواپیمای رئیس جمهور ایران؛ سفرهای روحانی انجام می شود؟

وزارت خزانه داری آمریکا شرکت «هواپیمایی دنا» را وارد فهرست تحریم های خود کرده که مربوط تحریم های ایران در موضوع مبارزه با تروریسم است. «هواپیمایی دنا» فقط یک هواپیما آن هم از نوع تشریفاتی در اختیار دارد که متعلق به ریاست جمهوری ایران است. به این ترتیب ایالات متحده آمریکا عملا هواپیمای اختصاصی رئیس جمهور ایران را به طور غیرمستقیم تحریم کرده است. در اطلاعیه دفتر کنترل دارایی های خارجی وزارت خزانه داری آمریکا قید شده که هر فرد و شرکتی که به هواپیماها و شرکت هوایی تحریم شده خدمات ارائه دهد، از سوی ایالات متحده آمریکا تحریم شده خواهد شد.

هواپیماها به طور معمول نیاز دارند که در فرودگاه ها سوخت دریافت کنند، خدمات مهندسی شامل چک فنی و قطعات یدکی لازم دارند و در زمان فرود مجموعه ای از خدمات فرودگاهی دریافت می کنند که از ماشین یدک کش هواپیما، حمل و انبار کالا و چمدان، تامین آشیانه و محل پارک و سرویس به خدمه هواپیما از جمله محل اقامت را هم شامل می شود که هیچکدام قابل حذف و چشم پوشی نیست. عموم این خدمات در فرودگاه ها توسط شرکت های خصوصی ارائه می شود که در برابر تحریم های ایالات متحده آمریکا بسیار آسیب پذیرتر از دولت ها هستند.

در چنین وضعیتی ریاست جمهوری ایران برای ادامه یافتن سفرهای بین المللی هوایی رئیس دولت ایران احتیاج دارد که تحریم ها آمریکا را بی اثر کند یا به قول مقام های جمهوری اسلامی ایران آن را «دور بزند». حسن روحانی قرار است طی هفته های پیش رو به چین، اتریش و سوئیس سفر کند. روحانی در 5 سال گذشته هم در مجمع عمومی سالانه سازمان ملل که در نیویورک آمریکا تشکیل می شود هم حاضر ‌شده است. حال با تحریم شرکت هوایی دنا که مدیریت هواپیمای تشریفاتی رئیس جمهور ایران را بر عهده دارد، سفرهای هوایی عالی ترین مقام اجرایی چطور انجام خواهد شد؟  

حسن روحانی قرار است طی هفته های پیش رو به چین، اتریش و سوئیس سفر کند. با تحریم شرکت هوایی دنا که مدیریت هواپیمای تشریفاتی رئیس جمهور ایران را بر عهده دارد، سفرهای هوایی عالی ترین مقام اجرایی چطور انجام خواهد شد؟  

یکی از ساده ترین راه های بی اثر کردن تحریم هایی که هواپیمای تشریفاتی رئیس جمهور ایران و سفرهای هوایی او را تحت تاثیر قرار خواهد داد، تغییر دادن شرکت تحریم شده دنا است که به این هواپیما خدمات می دهد. آمریکا پیشتر چندین شرکت هوایی ایران را تحریم کرده بنابراین مقام های ایرانی باید شرکت هوایی تازه ای تاسیس کنند و مدیریت هواپیمای رئیس جمهور ایران را به آن بسپارند. اما تحریم این شرکت احتمالی هم کار سختی برای ایالات متحده نیست چنانکه ایالات متحده پیشتر شرکت هواپیمایی معراج را تحریم کرده بود که مدیریت هواپیمای رسمی رئیس جمهور ایران را بر عهده داشت. برای رهایی از مشکلات مربوط به تحریم شرکت معراج، مقام های ایرانی به تازگی شرکت دنا را تاسیس کرده بودند. این شرکت به قدری تازه پاست که هنوز آرم رسمی هم ندارد اما به سرعت توسط آمریکا شناسایی و تحریم شده است. بنابراین وارد شدن نام شرکت احتمالی بعدی به فهرست تحریم ها اقدام ساده ای برای آمریکا است مگر اینکه هر پرواز خارجی هواپیمای تشریفاتی رئیس جمهور ایران با اسم یک شرکت تازه تاسیس انجام شود.

راه دوم اما درخواست از آمریکا برای مستثنی کردن شرکت تحریم شده است. در سال هایی که تحریم های بین المللی علیه برنامه اتمی ایران برقرار بود و هر روز ابعاد تازه تری پیدا می کرد، مقام های تحریم شده ایرانی برای سفرهای خود خواستار رفع موردی تحریم ها می شدند. یکی از این موارد درخواست رفع تحریم از علی اکبر صالحی، رئیس وقت سازمان انرژی اتمی بود که با رای مجلس وزیر خارجه ایران شده بود و می خواست برای دیداری رسمی عازم اروپا شود. مقام های عالی رتبه کشورها دارای مصونیت هایی هستند که اعمال تحریم علیه آنها را دشوار می کند اما ایالات متحده آمریکا در مورد هواپیمای تشریفاتی رئیس جمهور ایران، به جای تحریم خود هواپیما که می توانست مقبولیت کمتری بین دولت ها داشته باشد و نادیده گرفتن تحریم آن راحت تر باشد، شرکت هوایی خدمات دهنده به آن را تحریم کرده است. آنچه که آمریکایی ها از آن تحریم هوشمند نام می برند چنین مواقعی معنا پیدا می کند.

شرکت دنا فقط یک فروند هواپیما که متعلق به رئیس جمهور ایران است را در اختیار دارد. به بیان دیگر دنا با هدف ارائه خدمات به هواپیمای تشریفاتی ایران و فرار از تحریم هایی که دامن شرکت معراج را گرفته بود تاسیس شده است. این شرکت نه هواپیمای دیگری در اختیار دارد که ظن حمل و نقل سلاح یا هرنوع اقدام تروریستی در باره آن وجود داشته و احتمال جا به جایی سلاح با هواپیمای تشریفاتی رئیس جمهور ایران هم دور از ذهن است. بنابراین می توان نتیجه گرفت که هدف اصلی آمریکا از تحریم شرکت دنا -و نه خود هواپیما- بستن راه های دور زدن تحریم باشد. از این رو به نظر نمی رسد که درخواست رفع تحریم از شرکت دنا شانسی برای موفق داشته باشد، به همین دلیل بود که مقام های ایرانی در پی رفع تحریم شرکت معراج هم نبودند.

سال گذشته در جریان سفر محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران به آلمان، شرکت های سوخت رسان از تامین سوخت هواپیمای او که متعلق به شرکت هوایی معراج بود، خودداری کردند. وقوع چنین ماجرایی می تواند دارای هزینه های اعتباری و حیثیتی برای ریاست جمهوری ایران باشد. 

راه سومی که برای تامین خدمات مورد نیاز هواپیمای تشریفاتی ایران از تحریم ها وجود دارد، درخواست رسمی از میزبان برای تامین خدمات مورد نیاز است. برای این کار لازم است که در زمان تنظیم سفر خارجی رئیس جمهور ایران که در آن بر سر جزئیات دیدارهای رسمی با میزبان توافق می شود، تامین خدمات مورد نیاز هواپیمای او هم جز شروط گنجانده شود. سال گذشته در جریان سفر محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران به آلمان، شرکت های سوخت رسان از تامین سوخت هواپیمای او که متعلق به شرکت هوایی معراج بود، خودداری کردند. معراج که متصدی اول هواپیمای تشریفاتی رئیس جمهور ایران بود در فهرست تحریم ها قرار دارد. با خودداری شرکت ها از تامین سوخت هواپیمای وزیر خارجه ایران، در نهایت دولت آلمان مجبور شد سوخت مورد نیاز را از طریق تانکرهای سوخت رسان ارتش تامین کند که به دلیل دولتی بودن مشمول تحریم های آمریکا نمی شوند. طرح چنین درخواستی می تواند دارای هزینه های اعتباری و حیثیتی برای ریاست جمهوری ایران باشد. 

چهارمین راهی که در برابر تحریم شرکت های خدمات دهنده به هواپیمای تشریفاتی رئیس جمهور ایران و تاثیر سوء آن بر  سفرهای رئیس جمهور این کشور باقی است، اجاره کردن هواپیما از شرکت ها و هواپیماهای تحریم نشده داخلی یا اجاره هواپیما از شرکت های خارجی است. به طور معمول هواپیمایی که رئیس جمهور ایران در سفرهای رسمی خارجی از آن استفاده می کند دارای آرم و نشان شرکت هواپیمایی داخلی به عنوان یک نشان ملی و همچنین آرم ریاست جمهوری اسلامی ایران به عنوان نمادی از حاکمیت ملی است. هواپیماهای اجاره‌ای از شرکت های داخلی ضمن اینکه تعداد کمی شان ویژگی مناسب تشریفاتی شدن دارند، می توانند با این اقدام در معرض تحریم های آمریکا قرار بگیرند و دیگر نتوانند پروازهای معمول خارجی انجام دهند. هواپیماهای اجاره ای خارجی هم به جز اینکه فاقد نشان های ملی است، معمولا به دلایل اعتباری و حیثیتی برای سفر رسمی عالی ترین مقام اجرایی کشورها مورد استفاده قرار نمی گیرد.

اگر هرکدام از این راه ها  اول تا سوم با تمام مشکلات و معایبی که دارد برای سفرهای اروپایی و آسیایی رئیس جمهور ایران مشکل پرواز او را حل کند، تلاش برای بی اثر کردن این تحریم ها به راحتی شامل برنامه سفرهای او به مقر سازمان ملل در نیویورک نمی شود. به دلیل اینکه تحریم ها از سوی دولت ایالات متحده اعمال شده، اینکه بتوان تحریم های وزارت خزانه داری آمریکا را در خاک این کشور بلااثر کرد یا برای آن از دولت آمریکا که چنین تحریم هوشمندی را طراحی کرده دستور تعلیق گرفت، گزینه های محتملی به نظر نمی رسد. در چنین وضعی یا ریاست جمهوری ایران باید یک شرکت هوایی را بلافاصله پیش از سفر به نیویورک ثبت کند فورا پیش از تحریم با آن رئیس جمهور را عازم نیویورک کند یا راه چهارم یعنی استفاده از هواپیماهای استیجاری را برای عالی ترین مقام اجرایی ایران در پیش بگیرد.