سال 97 و مشکلات بزرگ سیاست خارجی جمهوری اسلامی

با فرارسیدن سال 1397، چهار دهه از انقلاب اسلامی 1357 گذشته است؛ چهار دهه ای که نه تنها رفاه و آرامش و امنیت را برای کشور به ارمغان نیاورد که هیچ، سیاست خارجی ایران را در گرداب های سهمگین گرفتار آورده است. بر این اساس، اگر بخواهیم سال پیش رو را پیش بینی کنیم، به جرأت می توان گمان داشت که سالی پر از دشواری در حوزه سیاست خارجی در پیش است. اهم این دشواری ها به شرح زیر عبارت هستند از:

1- احتمال تحریم تشدیدها: پس از 12 سال پافشاری در برنامه هسته ای، جمهوری اسلامی سرانجام حاضر به «نرمش» [بخوانید مصالحه] در پرونده هسته ای شد. از نگاه رهبر جمهوری اسلامی، تن دادن «اسلام ناب محمدی» به مذاکرات مستقیم با «شیطان بزرگ» برای بر طرف شدن تحریم ها و از نگاه امریکا (باراک اوباما)، برای «تغییر رفتار رژیم» بود.

بنابراین، دو کشور با اهداف متفاوت پا به میدان مذاکرات نهادند. با گام نهادن «دونالد ترامپ» به کاخ سفید، او از آغاز، «برجام» را «معامله بد» نام نهاد که هیچ تغییری در رفتار جمهوری اسلامی به بار نیاورده است.از این رو گمان می رود که تا 22 اردیبهشت امریکا از برجام خارج خواهد شد. در صورت تحقق چنین رویدادی، تمام تحریم هایی که به موجب برجام از سوی امریکا علیه ایران تعلیق شده بودند، بازخواهند گشت. حتی اگر ترامپ از برجام خارج هم نشود، در اجرای مفاد آن حُسن نیت به خرج نخواهد داد.

در فرض خروج امریکا از برجام، توپ در زمین تهران خواهد افتاد که یا از برجام خارج شود یا به اندک روابط اقتصادی خود با اتحادیه اروپا پایبند بماند تا رویارویی ایران و امریکا، به رویارویی ایران و اتحادیه اروپا منتهی نشود.

اما، این تمام ماجرا نیست؛ «بنیامین نتانیاهو» به ترامپ اطمینان داده است که در صورت خروج امریکا از برجام، هیچ واکنش مهمی از سوی تهران رخ نخواهد داد. این ارزیابی او مبتنی بر این است که تهران دیگر به استقبال «نعمت تحریمم یا «دور زدن تحریم» نمی رود. در چنین فرضی، جمهوری اسلامی پاشنه آشیل خود را نشان داده و امریکا در صدد تخریب اندک منافع برجام میان ایران و اتحادیه اروپا برخواهد آمد.

این در حالی است که موضوع تحریم جمهوری اسلامی منحصر به پرونده هسته ای نیست. سال 96 در حالی به پایان رسید که موضوع توان موشکی ایران نه تنها از سوی امریکا بلکه از سوی بریتانیا، فرانسه و آلمان نیز مورد اعترض قرار گرفته است. تک تک این کشورها از برنامه موشکی ایران چه از آن جهت که تهدیدی برا ی اسراییل به شمار می رود یا چه از ناحیه ای که تهدید برای عربستان محسوب می شود، ابراز نگرانی کرده اند .

چهار کشور یاد شده یبه طور مشترک توان موشکی ایران را نقض قطع‏نامه ۲۲۳۱ «شورای امنیت» سازمان ملل متحد ارزیابی کرده اند. بنابر این، حتی اگر کشورهای اروپایی از برجام خارج نشوند، دست آن ها برای اعمال تحریم های موشکی بر ایران باز است. هم‏چنان که دست‏شان برای اعمال تحریم های حقوق بشری نیز باز است؛ به ویژه این که به دنبال حکم اعدام «احمدرضا جلالی» (تبعه سوئد) و مرگ مشکوک «کاووس سید امامی» (تبعه کانادا)، کشورهای خوش‏نامی هم‏چون سوئد و کانادا به دنبال اعمال فشارهای حقوق بشری بر جمهوری اسلامی هستند و به راحتی می توانند نظر مساعد اتحادیه اروپا و امریکا را در این خصوص جلب کنند.

این در حالی است که به دنبال سرکوب اعتراضات دی ماه گذشته، امریکا شورای امنیت را به اجلاس اضطراری فراخواند. گرچه این اجلاس اضطراری به نتیجه ملموسی منتهی نشد اما گویای این حقیقت است که امریکا مترصد به دام انداختن تهران در تله تحریم های حقوق بشری است.

2- تنش فزاینده در روابط با کشورهای عربی: وضعیت روابط تهران و جهان عرب را می توان از قطع رابطه با عربستان، بحرین، یمن، مصر و سودان و هم چنین سردی روابط با امارات، کویت، اردن و بسیاری دیگر از کشورهای عربی دریافت. این وضعیت به ویژه با کشوری هم‏چون عربستان به درجه ای از التهاب رسیده است که در حال حاضر هیچ روزنه امیدی به کاهش تنش ها به چشم نمی خورد، چه رسد به بهبود روابط.

گواه این سخن آن که ریاض به دلیل نفوذ خود در «سازمان همکاری اسلامی»، موجباتی را فراهم آورده است که این سازمان در بیانیه سیزدهمین اجلاس سران سازمان، «حزب الله» لبنان را در کنار «داعش»، یک سازمان تروریستی و جمهوری اسلامی را «حامی تروریسم»" توصیف کرد.

هم‏چنین باوجود خودداری تهران از تشدید تنش لفظی با ریاض، ولیعهد جوان این کشور شدت حملات لفظی خود را تا آن جا بالا برده که جمهوری اسلامی را یکی از سه ضلع «مثلث شر» در کنار ترکیه و گروهای مسلح مثل «حزب الله» و گروه «حوثی» نامیده است. او ضمن مقایسه علی خامنه ای با هیتلر، گفته است: «درسی که از اروپا آموختیم، این است که مماشات نتیجه نمی‌دهد. ما نمی‌خواهیم که هیتلرجدید در ایران آن چه را در اروپا رخ داد را در خاورمیانه تکرار کند.»

شاید بهترین دلیل برای فقدان هرگونه اراده در ریاض جهت کاهش تنش با تهران را بتوان حج سال 96 دانست. هنگامی که سرپرست حجاج ایرانی حُسن ضیافت حج 96 را گامی برای تجدید روابط تهران – ریاض دانست، «عادل الجبیر»، وزیر خارجه عربستان این سخن را «مضحک خواند. اختلافات جدی دو کشور ایران و عربستان بر سر بحرین، سوریه، لبنان، عراق، یمن و اعدام «شیخ نمر»، روحانی شیعه سعودی مورد حمایت تهران موضوعات ساده ای نیستند که با آغاز سال 97 امیدی به رفع زودرَس آن ها دیده شود.

3- باتلاق سوریه و یمن: اگرچه «بشار اسد»، متحد تهران از خطر سقوط نجات یافته است اما تا تثبیت قدرتش، آن هم در کشوری ویران، فرسنگ ها فاصله دارد. حفظ بشار اسد در قدرت یک چیز است و تثبیت قدرت او در سرتاسر کشور چیز دیگر. از این رو، شاید بهترین توصیف در وضعیت آینده سوریه آن است که سوریه را افغانستانی دیگر بدانیم که پس از 40 سال، هنوز روی آرامش ندیده است.

با وجود این که مثلث ایران – روسیه – ترکیه «فاز مذاکراتی» را بین طرف های درگیر در سوریه کلید زده اند اما تا رسیدن به یک وفاق ملی فرسنگ ها فاصله است. این در حالی است که در شرایط وخیم اقتصادی ایران، هزینه های سوریه بر اقتصاد ایران سنگینی خواهد کرد و مخالفت ها در میان اقشار مردم برای حضور ایران در سوریه علنی شده است.

این در شرایطی است که وضعیت دشوارتر از سوریه در یمن رقم خورده است. توجیه حضور ایران در سوریه یکی با عنوان «دفاع از دولت قانونی» بشار اسد و دیگری به «دفاع از حرم» بود. حمایت مستشاری ایران از حوثی ها [بخوانید حمایت نظامی] نه به دعوت از دولت قانونی یمن و نه به دفاع از حرم [مرقدهای مقدس شیعه که در یمن وجود ندارند] قابل توجیه نیست.

اگر در سوریه، قدرت های بزرگی هم‏چون ترکیه و روسیه هر یک به نفع خود سرکوب بخشی از مخالفان اسد را برعهده گرفته اند اما در یمن مطلقا هیچ کشوری جز ایران جانب گروه حوثی را نگرفته است. از این رو، دست‌یابی حوثی ها به توان موشکی و شلیک چند فروند موشک بالستیکی به داخل خاک عربستان موجب شده است که به تشخیص سازمان ملل، انگشت اتهام منحصراً متوجه تهران شود به گونه ای که اگر وتو مسکو نبود، قطع‎نامه پیشنهادی امریکا در محکومیت تسلیح حوثی توسط ایران رأی آورده بود.

نتیجه این که سال 97 در حالی فرا می رسد که بحران های عدیده ای گرداگرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی حلقه زده اند. در حالی که جمهوری اسلامی در باتلاق سوریه و یمن گیر افتاده است و چشم امیدی به منافع برجام ندارد، امکان انزوای ایران از طریق تشدید تحریم های غیرهسته ای نیز افزایش یافته است. این در حالی است که روابط تیره ایران و عرب، به ویژه با عربستان، مزید بر انزوای ایران خواهد شد. مگر آن که تغییری بنیادین درسیاست خارجی شکسته خورده جمهوری اسلامی حاصل آید.