اقتصاد اربعين و جیب خالی ایران

دستار بر سر، لباس سیاه پوشیده و جلوی محافظش در عراق ایستاده، تصویری متفاوت از محسنی اژه ای، دادستان کل و سخنگوی دستگاه قضایی ایران. این تصویر این روزها بارها در شبکه های اجتماعی بازنشر شده است. محمدباقر قالیباف هم حضور دارد، یک هفته شهردار کربلا شده است.

این روزها، مراسم ميليونى اربعين در عراق در جريان است. مراسمى كه هم به يك مراسم سنتى مذهبى شبيه است و هم يك كارناوال و فستيوال بزرگ و هم نمايشى از قدرت شيعيان.

بر اساس اعلام مقام های عراقی، بيش از ١٧ ميليون زائر از عراق و ٦٠ مليت مختلف، براى شركت در مراسم اربعين راهى كربلا شده اند. به گفته خالدالعبيدى، وزير دفاع عراق از اين تعداد، چهار ميليون و پانصد نفر از خارج از عراق وارد اين كشور شده اند. رسانه ها گزارش داده اند بيش از يك ميليون و سيصد زائر ايرانى هم طى چند روز گذشته از مرزهاى چزابه، مهران، شلمچه و خسروى وارد خاك عراق شده اند. تعدادى زيادى از اين زائران مسير ٨٠ كيلومترى نجف تا كربلا را با پاى پياده طى كرده اند، برخی هم به علت کمبود امکانات مجبور به بازگشت شدند.

صدا و سيماى جمهورى اسلامى در چند روز گذشته با پخش مستندى چهار قسمتى تحت عنوان " سياه مشق" با محوريت راهپيمايى زائران كربلا و پخش زنده اين راهپيمايى ها، به تبليغ درباره این مراسم پرداخت.

تصویر مسئولانی چون اژه ای، حضور قالیباف و مانور رسانه ای ایران درباره اربعین را چگونه می توان تفسیر کرد؟ حسن هاشميان، تحليلگر مسائل خاورميانه در اين باره به "ايران واير" مى گويد: "مى توان به اين مساله به دو شكل نگاه كرد. نگاه اول استفاده تبليغاتى است كه ايران و هواداران ايران در عراق از اين موضوع مى كنند، به خصوص در رابطه با نوع ديگر گرايش موجود در داخل عراق كه به شكلى به داعش يا سلفى ها مربوط مى شود. بنابراين يك نمايشگاه قدرت هم براى ايران و هم براى طرفداران آن در عراق به شمار مى رود."

وی با اشاره برخی تهدیدات تروريستى می گوید: "ایران و مخالفانش به انواع مختلف از این مراسم استفاده تبلیغاتی کرده اند. مثلا در عراق برخی می گویند از این جمعيت، حدود يك ميليون و سيصد هزار نفر از ايران هستند و به صحابه و خلفاى راشدين كه براى اهل سنت محترم هستند، توهين مى كنند."

به عقيده اين كارشناس "تبليغات از سوى ايران و ضد آن، بسيار خطرناك است و نتيجه آن ايجاد نفرت، درگيرى، خشونت و ضديت است." اما مساله ديگر برقرارى امنيت و حفاظت از جان زائران است. وزير دفاع عراق اعلام كرده كه تمام مسيرهاى منتهى به كربلا امن است.خالد العبيدى گفته نيروهاى امنيتى عراق امنيت زائران را تامين خواهند كرد. هاشميان در اين باره مى گويد:"آنچه دولت عراق بيان مى كند با آنچه مى تواند به آن عمل كند، خيلى متفاوت است. دولت عراق دوست داشت موصل و الانبار هم سقوط نكنند، ولى اين اتفاق افتاد. بنابراين فقط شكل سنتى حفظ امنيت كافى نيست و من احتمال مى دهم كارهايى صورت گيرد. تبليغات و دشمنى كه عليه ايران صورت مى گيرد گروه هاى انتحارى را بيشتر تشويق مى كند كه دست به چنين عملياتى بزنند. من معتقد نيستم كه دولت عراق توانايى كامل براى برقرارى امنيت را داشته باشد."

وی در پاسخ به احتمال مشارکت ایران در تامین امنیت زائران،  مى گويد: "ايران نمى تواند شبكه هاى امنيتى و نيروهاى خود را به عراق بفرستد و تنها مانند گذشته مى تواند در زمينه آموزشى در زمينه حفظ امنيت به دولت عراق كمك كند. ايران مراكز امنيتى در نجف، كربلا، بغداد و شهرهاى ديگر دارد و تنها كارى كه مى تواند بكند، اعلام آماده باش به اين مراكز است. چيزى كه در حال اتفاق افتادن است دايره اش بيش از توانايى ايران و توانايى دولت عراق است."

علاوه بر حاشیه های سیاسی و امنیتی این مراسم، تبادل گردشگر مذهبى ميان ايران و عراق نیز یک موضوع مهم در این حوزه است. اقتصاد زیارت البته منحصر به مراسم اربعین نیست ولی در روزهای اخیر با هجوم صدها هزار نفر از ایران به عراق، جلوه بیشتری یافته است.

بر اساس برآورد رسمی سازمان حج و زیارت ایران، امسال 700 هزارنفر برای این مراسم به عراق رفته اند. سایت صدای اقتصاد بر مبنای این اعداد، محاسبه کرده است: "مجموع 440 میلیارد تومان به عنوان درآمد توریستی کشور عراق از محل اعزام زائران ایرانی در ایام اربعین محسوب می شود." آمارهای غیررسمی آمار ایرانی ها را دو و نیم برابر این رقم اعلام کرده است، بر مبنای همین محاسبه، حدود 1100 میلیارد تومان نصیب عراقی ها می شود.

احمد علوى، اقتصاددان و استاد دانشگاه در سوئد به "ايران واير" مى گويد: " اقتصاد توريسم مذهبى روى متغييرهاى اقتصادى از قبيل در آمد ملى، توليد ناخالص داخلى و همچنين ايجاد اشتغال و فضاى كسب و كار تاثير دارد اما از آن جهت كه اين نوع توريسم تنها بخش كوچكى از توريستها را در بر مى گيرد، در عين حال كه مثبت است مى تواند جنبه هاى منفى هم داشته باشد."
علوى در عين حال كه رفت و آمد ميان دو كشور را از جهت تبادل فرهنگى و ايجاد رابطه اقتصادى مفيد مى داند اما معتقد است "توجه به تنها يك بخش از جنبه توريسم مانند توريسم مذهبى و قوى شدن آن، ممكن است توريسم در عرصه هاى ديگر را به خطر بيندازد و مانع آنها شود."
با وجود اينكه اوضاع نا امن عراق از ميزان گردشگرهاى مذهبى ايران به عراق كاسته اما هنوز تعداد گردشگران مذهبى ايران به عراق بيش از تعداد گردشگران مذهبى عراق به ايران است و درآمد زايى آن براى عراق بيشتر است تا براى ايران.

علوى در اين زمينه مى گويد:"با توجه به اينكه تعداد زائران ايرانى كه به عراق مى روند، بسيار بيشتر از تعداد زائران عراقى است كه به ايران مى آيند و هم چنين وضعيت اقتصادى عراق و مسئله فرو شكستگى نظام طبقاتى و اوضاع اقتصادى اين كشور، احتمالا در آمد ناشى از سفر كسانى كه از ايران به عراق مى روند بيشتر است. بنابراين ميزان جريان دارايى و درآمد از ايران به عراق بيشتر از عراق به ايران است. گرچه آمار زيادى در اين زمينه ارائه نشده اما با توجه به حمايتى كه دولت ايران از زيارت زائران ايرانى از عراق مى كند و با توجه به امكاناتى كه از طرف ايران داده مى شود، مثلا خدماتى كه قرار است شهردارى تهران در آنجا عرضه كند، مى توان تصور كرد كه در نهايت اين تراز يك تراز منفى، به زيان ايران است."

اين استاد دانشگاه مى افزاید: "اين را بايد با عربستان سعودى كه در سال چندين ميليارد دلار از محل كسانى كه به حج مى روند، ارز آورى دارد، مقايسه كرد. در مقام مقايسه ايران نه در ارزيابى منطقه اى برنده محسوب مى شود و نه حتى در ارزيابى ميان درآمدها و اشتغال زايى و اثرات مثبت اقتصادى ميان دو كشور ايران و عراق."

اما تنها مسئله گردشگری نیست، قالیباف تنها به کربلا نرفته، 3 هزار نیروی داوطلب شهرداری تهران هم رفته اند، سازمان بسیج شهرداری هم تعداد زیادی ایستگاه صلواتی با همراهی هلال احمر ایجاد کرده و اتوبوس های شهرداری به جابجایی مسافران مشغول هستند، موسسه همشهری به کارهای تبلیغاتی مشغول است، موسسات خیریه ایرانی روزانه ده ها هزار پرس غذا بین زائران توزیع می کنند و ستاد بازسازی عتبات عالیات هم در کنار قرارگاه خاتم الانبیاء سپاه ماه هاست به ساخت امکان موقت برای اسکان زائران مشغول است و تنها در یک مورد اعلام شده که 5 میلیارد تومان از نذور مردم در این مراسم خرج می شود. محاسبه این اعداد و ارقام کار ساده ای نیست ولی خرج دولت کمتر از 1100 میلیارد تومانی که مردم خرج کرده اند، نیست. در روزهایی که با کاهش قیمت نفت، جیب دولت ایران روز بروز خالی تر به نظر می رسد و عربستان را متهم به توطئه کاهش قیمت نفت می کند، چنین خرج هایی می تواند برای اقتصاد ایران آزاردهنده باشد ولی گویا مانور قدرت سیاسی و اجتماعی اربعین برای مسئولان ایران بیش از اینها می ارزد. آنها می خواهند حضورشان در عراق را با صدای بلند اعلام کنند، از عکس های یادگاری قاسم سلیمانی در میان گروه های مسلح تا عکس یادگاری محسنی اژه ای در جمع عزاداران سیاه پوش.