حریم رودخانه کارون طی دو دهه گذشته تبدیل به محلی برای دستاندازی دستگاههای دولتی شده است. شهروندان مسئول به طور پیوسته و بهخصوص طی یکسال گذشته، درباره خاکریزی و عریض کردن ساحل غرب و شرق کارون که به معنای کاستن از عرض رودخانه و تعدی بیش از پیش به حریم کارون است، از نهادهای متولی همچون شهرداریها، شورای شهر و سازمان نیرو سوال کردهاند. آنها میخواهند بدانند، چه پروژهای در حال اجراست و چرا هیچ نهاد و مجموعهای حاضر نیست به پرسشهای آنها در اینباره پاسخ دهد؟
بر اساس اصل ۴۵ قانون جمهوری اسلامی ایران آبها، دریاها و آبهای جاری که شامل رودها، نهرها، درهها و مسیرهای طبیعی چه به صورت سطحی و زیرزمینی و یا سیلابها، فاضلاب و ذهاب، دریاچه، مرداب، چشمههای طبیعی و آبهای معدنی از مشترکات بوده و در اختیار حکومت جمهوری اسلامی است. بنابراین به هنگام بهرهبرداری نیز مسئولیت حفظ و اجازه و نظارت بر این محلها به دولت محول شده و دولت نیز این موضوع مهم را به وزارت نیرو محول کرده است.
***
سالهای کودکیام در اهواز در نقطهای که میچسبید به چند ساختمان بلند تابلویی چسبانده بودند که رویش نوشته بود: «حریم رودخانه کارون». کمی آنسوتر میدیدیم که نوشته: «ایجاد هر نوع اعیانی و دخل و تصرف در این آبها و حریم رودخانه و دریاها ممنوع است مگر با اجازه وزارت نیرو.»
حریم رودخانه کارون در روزگار کودکی من حالا جاده ساحلی بلند بالایی است که از یک سر شهر به سر دیگر شهر میرود. نسبت به آن روزها دستکم سه پل دیگر روی کارون ساخته شده و آب خروشانی که در فصل بارندگی احتمال طغیان داشت و گلآلود و خروشان میگذشت، حالا باریکهای بویناک است که جاهایی حتی خشک شده و به ته رسیده است.
ساخت و ساز در حریم کارون اتفاق تازهای نیست. همین چند سال قبل بود که جنجالها بر سر موزه میراث فرهنگی بر پا شد. بنایی که درست در وسط رودخانه ساخته میشد.
مقامات استانی در مقابل دلسوزی فعالان محیطزیست پاسخ میدهند، تنها امتیاز شهر اهواز برای جذب گردشگر همین است و اگر این نوع کارها انجام نشود، هیچکس به اهواز نمیآید. اما سوال اینجاست که با تجاوز به حریم رودخانه چه بر سر زندگی شهروندان ساکن اهواز خواهد آمد؟
تصاویر منتشر شده در یکسال گذشته از رودخانه کارون نشان میدهد که سواحل غرب و شرق این رودخانه، درست بعد از اعتراضات مردادماه سال ۱۴۰۰ عریض شده و در مقابل عرض رودخانه به شکلی چشمگیر کاهش یافته است.
یک منبع آگاه به ایرانوایر میگوید: «مدام تلاش میشود به شهروندان القا شود، این اتفاقی که در سواحل غربی و شرقی کارون صورت میگیرد، مرتبط با پروژه لایروبی کارون است. اما اگر در تصاویر دقیق شوید، میبینید دیوارهای بتنی به منظور تعریف حریم جدید رودخانه احداث شده. تابلوی حریم جابهجا شده و ساحلسازی دارد رخ میدهد. اینجا در آینده نزدیک تبدیل به پارکی خواهد شد که شهروندان ممکن است در سایه نخلهایش بنشینند؛ اما ما که در این شهر زیسته و بزرگ شده و پیر شدهایم، میدانیم بستر کارون جایی است که امروز ماشینها در آن ویراژ میدهند، یعنی جاده ساحلی.»
این شهروند خوزستانی با اشاره به خشکاندن عمدی رودخانههای استان خوزستان طی سالهای گذشته میگوید: «کم عرض کردن رودخانه از سال گذشته به منظور فریب افکار عمومی دارد صورت میگیرد. اعتراضات آب که سرکوب شد، این اقدامات را آغاز کردند تا با کم کردن عرض رودخانه اینگونه القا کنند که کارون پر از آب است. از ریختن فاضلاب و رهاسازی نخالههای ساختمانی به منظور تصرف بخشهایی از حریم رودخانه هم که دیگر چیزی نگویم بهتر است.»
آیا آنچه در ساحل کارون در حال انجام است، لایروبی است؟
کامیونها و لودرها مشغول کارند. خاک را از زیر پل کابلی برمیدارند و میآورند به ساحل غربی و شرقی کارون. دیوار بلند از بتن به ارتفاع دو متر کشیدهاند و از یک سوی دیوار تا جایی نزدیک رودخانه خاکریزی انجام میشود. نامش را هم گذاشتهاند: «لایروبی»
«نیکآهنگ کوثر»، روزنامهنگار حوزه آب با دیدن تصاویر مرتبط با آنچه در حاشیه کارون در حال رخ دادن است، به ایرانوایر میگوید: «دستکم مشاهدات من در طول سالهای گذشته، این فرآیندی که در حاشیه کارون رخ داده را شبیه به لایروبی نمیبیند. در لایروبی، رسوبی که در گذر زمان در بستر رودخانه جمع شده را خارج میکنید و منتقل میکنید به خارج از حریم رودخانه. جاهایی ممکن است رسوب بیشتری داشته باشد، جاهایی رسوب کمتری؛ اما شناور لایروب اساسا ابزاری است که شبیه لودر و کامیون نیست. خاک و رسوباتی که بر اثر لایروبی از رودخانه خارج میشوند، شبیه خاک نرمی که در این ویدیوها و تصاویر دیده میشود، نیست و اساسا تخلیه آن در بستر رودخانه صورت نمیگیرد.»
بسیاری از کارشناسان محیطزیست بر این باورند که خودِ پروسه لایروبی هم به تنوع زیستی آسیب میرساند و موجب فرسایش سواحل میشود. نیکآهنگ کوثر در پاسخ به این پرسش که تغییر در عرض رود کارون و ساخت و ساز در حریم رودخانه چه تبعاتی برای ساکنان شهر اهواز دارد، میگوید: «واضح است که هر نوع دستکاری در محدوده حریم رودخانه خطرناک است. کاملا مشخص است که حریم هر رودخانهای کجاست. بالاترین مکانی که به هنگام بارندگی سطح آب به آنجا میرسد، میشود حریم رودخانه. طبیعت این مسیر را تعیین کرده و شما هر جا که در آن دست ببرید، طبیعت یکجا به هر حال به آن نقطه برگشته و تبعاتش را به شما نشان میدهد.»
او با اشاره به سیل سال ۱۳۹۷ در ایران میگوید: «مثال خیلی خوب این دستکاری و تبعاتش را در استان لرستان و فارس داریم. در فارس دروازه قرآن را ببینید که روی رودخانه خشک اتوبان ساختند و دیدیم که چه فاجعهای رخ داد. یا در لرستان روستا را تا حریم رودخانه کشکان توسعه دادند و در سیل سال ۱۳۹۷ آب از سقف برخی خانهها عبور کرده بود. واقعیت این است که ما نمیدانیم چه زمانی سیلاب جاری میشود و اگر این اتفاق بیفتد از حریم تازه تعریف شده رودخانهها نمیگذرد؛ بلکه حریم طبیعی خود را طی میکند.»
توسعه خوزستان و خطاهای زیستمحیطی
نیکآهنگ کوثر بر این باور است که خطاهای زیست محیطی متعددی از ابتدای توسعه خوزستان رخ داده که منجر به وضعیت خشکی و بیآبی امروز این استان شده است: «از زمانی که توسعه خوزستان در دهه ۳۰ آغاز شد و سد دز را ساختند، گمان کردند که میشود آب را و مسیر آن را مهار کرد؛ به زعم خودشان در راستای توسعه، به شکلی که امروز میبینید شروع کردند به دستکاری رودخانه. مدیریت آب در سال ۱۳۹۸ نشان داده که به دلایل همین اقدامات عموما غیرکارشناسانه نه میتوانند دز را درست مدیریت کنند، نه به دلیل شور شدن آب از سد گتوند آب کارون را درست باز کنند. همین میزان خطرپذیری را افزایش داده. فقط هم خوزستان نیست، در تهران و فارس و خوزستان و اصفهان کمابیش رخ داده است.»
این خبرنگار حوزه آب میگوید، مشکلاتی که در اهواز وجود دارد، منحصر به دستکاری در حریم رود کارون نیست: «اهواز به دلیل زمین رسوبی و آبرفتی از مشکل دیگری هم رنج میبرد. با توسعه شهری سطح جذب آب از زمین کاهش پیدا کرد؛ چرا که همه جا آسفالت شد. به همین سبب به محض زیاد شدن بارشها امکان جذب آبهای زیرزمینی وجود ندارد و مثل تمامی سالهای گذشته سیلاب راه میافتد و اختلاط آب ناشی از بارندگی و فاضلاب رخ میدهد؛ اتفاقی که سلامت شهروندان ساکن در این منطقه را به مخاطره میاندازد. یعنی به اصولی اینقدر ساده نه شهرداری و نه وزارت نیرو توجه نکردهاند.»
چه کسی پاسخگو است؟
رییس سازمان حریمبانی آب و برق خوزستان در خصوص ساخت و ساز در حاشیه کارون گفته است که این نهاد دولتی هیچ مجوز ساخت و سازی برای احداث صادر نکرده است.
به اذعان معاون حفاظت و بهره برداری از منابع آب سازمان آب و برق خوزستان نیز کلیه ساخت و سازهای موجود در بستر رودخانه کارون در مقطع اهواز فاقد مجوزهای لازم هستند؛ اما در زمان تصدی «عبدالحسن مقتدایی»، یکی از استانداران سابق خوزستان مجوز احداث چهار پروژه ساخت و ساز صادر شد که سه طرح آن به بهرهبرداری رسید.
در دوره «غلامرضا شریعتی» نیز در ادامه این تعرضها به رودخانه کارون، سازههای دیگر برای ساخت کافه جزیره و رستوران پل طبیعت و ... در حریم این رودخانه ایجاد شد.
پروژه احداث برج ۱۱۰ متری با اعتباری بالغ بر ۴۰ میلیارد تومان واقع در بستر و حریم رودخانه کارون در مجاورت پل طبیعت اهواز از دیگر طرحهایی است که در سال ۱۳۹۶ کلید خورد؛ اما به دلیل مشکلاتی در اعتبارات تخصیص داده شده ساخت و ساز آن متوقف شد.
سازمان آب و برق خوزستان بارها مدعی شد، این پروژه فاقد مجوز این سازمان است؛ اما هیچگاه از مجریان و دستاندرکاران پروژه شکایتی نکرده است.
در خصوص دستکاری در حریم رودخانه کارون و تعویض محل حریم رودخانه تماسهای ایرانوایر با شهرداری و مقامات شورای شهر اهواز به نتیجه نرسید. سازمان آب و برق خوزستان تا لحظه انتشار این گزارش پاسخی به پیگیریهای ایرانوایر نداد.
کارشناسان محیط زیست معتقد هستند، یکی از دلایل حجم بالای خسارت سیل سال ۱۳۹۸ در خوزستان، فارس و لرستان ساخت و ساز غیرمجاز در حریم و بستر رودخانه ها بوده است و چنانچه این ساخت و سازهای غیرقانونی صورت نمیگرفت، خسارات سیل بسیار کمتر از این میزان بود.
سوال مهمی که اینجا مطرح میشود، این است که با توجه به اینکه ایجاد این ساخت و سازها در حاشیه رودخانه کارون نیاز به صدور مجوزی برای شکستن عرض رودخانه داشت، سازمان آب و برق با عنوان متولی بهرهبرداری از آبهای سطحی و زیرزمینی و وزارت کشور به عنوان متولی سواحل در مقابل چه چیزی موافقت کردند، این فاجعه زیست محیطی را در استان رقم بزنند؟
نیکآهنگ کوثر در پاسخ به این پرسش که چرا کسی در خصوص پروژهای که در حاشیه کارون در حال دفن حیات و زندگی این رودخانه است، میگوید: «در یک ساختار دموکراتیک دولت شهری یعنی شهرداری و شورای شهر و در نهایت نهاد و سازمانی که متولی رسیدگی به یک موضوع است، باید پاسخگوی سوالات و مطالبات شهروندان باشد. مثلا در جایی که من زندگی میکنم، اگر بنا باشد تغییری در زیرساختها اتفاق بیفتد، شهرداری به منازل شهروندان نامه میفرستد، فرآیند تغییر را تشریح میکند و رضایت آنها را برای آغاز کار جلب میکند؛ اما در ساختار غیردموکراتیک موجود در ایران نه دولت شهری و نه سایر ارگانها خودشان را به شهروندان پاسخگو نمیدانند. یک ساختار از بالا به پایین وجود دارد و اگر از فردی در بالای هرم قدرت دستوری برای انجام کاری صادر شود، پاییندستیها موظف به انجام آن هستند. نه ارزیابی اثرات محیطزیستی انجام میشود، نه پاسخگویی در کار است و نه شهروندان میتوانند سر دربیاورند چه بلایی و توسط چه کسانی دارد بر سر اکوسیستم و محیطزیست محل زندگیشان میآید.»
تهدید سلامت مردم و آسیبهای جبرانناپذیر زیستمحیطی و تحمیل سایر خسارتهایی که بهواسطه ساختوسازها در بستر و حریم رودخانهها، به جامعه تحمیل میشود، از موضوعات مهمی است که در ایران نادیده گرفته میشود.
علاوه بر این در خوزستان عواملی مانند رهاسازی پساب صنعتی، فاضلاب شهری و بیمارستانی در کارون، همچنین طرحهای انتقال آب که تغییرات اقلیمی بزرگی را به وجود آورده است، از معضلاتی است که کسی خود را موظف به پاسخگویی درباره آن نمیداند.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر