روز جمعه ۲۴ تیر ۱۴۰۱ دکتر «رضا کسروی»، پژوهشگر، مورخ، نقاش پرتره و محقق آثار کمالالملک، در حساب کاربری شخصی خود در اینستاگرام خبر مفقود شدن پرتره «مظفرالدین شاه قاجار»، اثر کمالالملک نقاش نامی ایران از کاخ گلستان تهران را علنی کرد.
«آفرین امامی»، مدیر کاخ گلستان در پی اعلام خبر مفقودی تابلو توسط این مورخ گفت که چنین اثری در فهرست اموال کاخ قرار ندارد.
رضا کسروی به ایرانوایر گفته است، این تابلوی نفیس در مجموعه آثار «الاسلامیه» خاندان سلطنتی «الصباح» در کویت است. این اثر تاریخی در یکی از حراجیهای آثار هنری بریتانیا در سال ۲۰۰۰ میلادی به ارزش ۴۴ هزار پوند «فروخته شده» است.
رضا کسروی نخستین کسی بود که بیش از دو سال پیش در تحقیقات خود متوجه فقدان این تابلوی نقاشی در اتاق برلیان شد. در حالی که مدیران کاخ در گفتوگو با رسانههای رسمی داخل کشور نقاشی فروخته شده در حراجی کریستی را «جعلی» خواندهاند؛ ولی رضا کسروی اصل بودن آن را بر اساس مدارک و شواهدی که در دست دارد، تایید میکند. او در مورد آنچه تاکنون در خصوص تابلوی خارج شده از ایران مشخص شده با «ایرانوایر» گفتوگو کرده است.
این محقق میگوید، در پی تحقیقات خود و با استناد بر اسناد معتبر متوجه شده است: «دستکم دو تابلوی دیگر نیز از آثار کمالالمک در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی در کاخ گلستان بوده است؛ ولی الان در کاخ نیستند.»
برخی روزنامههای تهران میگویند، تاکنون گزارشی از سرقت احتمالی یا مفقود شدن این اثر در ایران ثبت نشده است. آفرین امامی، مدیر مجموعه کاخ گلستان، گفته است که نه تنها این تابلو در فهرست آثار کاخ قرار ندارد؛ بلکه سایر تابلوهایی که در این عکس دیده میشود هم جزو اموال ثبت شده کاخ نیستند. در همین رابطه «حمیدرضا حسینی»، مورخ و پژوهشگر در کانال تلگرام و اینستاگرام «ناف تهرون» با انتقاد به ناکارآمدی مسئولان کاخ گلستان مینویسد: «کسانی که سرقت را تکذیب میکنند، همگی به نوعی ذینفع موضوع هستند. اگر ثابت شود که چنین تابلویی از کاخ گلستان به سرقت رفته، قصور مدیران وقت از همین حالا محرز و تقصیرشان یکی از فرضیههای اصلی است. مدیر کنونی نیز اگرچه نقشی در سرقت نداشته، اما موظف است با پلیس و دستگاه قضایی همکاری کند و مدارک لازم را برایشان فراهم آورد و به طور مدام به رسانهها توضیح دهد.»
چگونه پرتره مظفرالدین شاه از عکس مشهور «اتاق برلیان» حذف شد؟
دکتر رضا کسروی، پژوهشگر، نویسنده، مورخ، لقبشناس، نقاش پرتره و محقق آثار کمالالملک در گفتوگو با ایرانوایر در مورد پرتره مظفرالدین شاه چنین توضیح میدهد: «عکسی در موسسه تاریخ معاصر ایران (که زیرمجموعه بنیاد مستضعفان است) نگهداری میشود. چند سال پیش یکی از دوستان، فایلِ این عکس را به من داد. در بررسی دقیق، متوجه شدیم که در اتاق برلیان که آینهکاری است، تابلوهای رنگ روغنی به چشم میخورند. یکی از آنها تابلوی پرتره نیمتنه مظفرالدین شاه بود. در وسط تصویر(عکس سیاه و سفید موجود از اتاق برلیان)، تابلوی احمد شاه قرار داشت که اثر کمالالملک است و اکنون در کاخ موزه گلستان در انتهای تالار عاج در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. تابلوی سوم نیز پرتره محمدعلی شاه قاجار بود. چون سالها است که در مورد کمالالملک در حال پژوهش هستم و در دو سال اخیر هم با یکی از دوستان مشغول تألیف کتابی در مورد ایشان هستیم و ضمناً خودم هم علاوه بر کار در تاریخ قاجاریه، به نقاشی پرتره و کاریکاتور چهره میپردازم، با دیدنِ این عکس، بلافاصله توجهام به تابلوها جلب شد. ضمناً چون من خاطرات کمالالملک را شاید بیش از بیست بار خوانده بودم و جزيبات آن را تقریباً در حافظه داشتم، سریع به آن خاطرات مراجعه کردم و دیدم که بله، در دوره احمدشاه کمالالملک، تنها یک نقاشی از شاه کار کرده و در دوره مظفرالدین شاه نیز به گفته خودش، تنها یک اثر خلق کرده، که آنهم نیمتنهای از شاه است.»
چطور مظفرالدین شاه به حراجی لندن رسید؟
دکتر رضا کسروی، پژوهشگر میگوید: «پیش از اینکه این عکس را دیده باشم، یکی از دوستانم، شاید ۳ سال پیش، کاتالوگ آوریل سال ۲۰۰۰ حراجی کریستیزِ لندن را اسکن شده به من داد؛ با کیفیت بسیار خوب که در لندن منتشر شده بود. البته تصویر پرتره مظفرالدین شاه را قبلاً در اینترنت دیده بودم. اما اینجا کیفیت بسیار خوب بود و قلم نقاش استادانه بود. در حراجی، طبیعتاً قیمت پایهای هم برای آن گذاشته بودند. امضاء خوانا بود، خانهزاد محمد کمالالملک ۱۳۱۹ [قمری؛ الان آخر ۱۴۴۳ هستیم] که میشود در سلطنت مظفرالدین شاه قاجار. تا اینجا همه چیز با شواهدی که داشتیم مطابقت داشت.»
او که به گفته خود سالهاست به ارزیابی اصل و جعل در تابلوهای رنگ روغنی مشغول است، ادامه داد: «خب تا اینجا، به حداکثر اطلاعاتی که از یک عکس میتوان به دست آورد، رسیدم. یعنی آن عکس چاپ شده از نقاشی را با دانشی که از زندگینامه، القاب، سبک نقاشی، نوع امضاء و قلم کمالالملک در دورههای مختلف، داشتم، مطابقت دادم. همچنین باید اضافه کنم که از بررسی تابلوهای جعلی منسوب به ایشان تجارب فراوانی داشتم. به این نتیجه رسیدم که تا اینجا هیچ مدرکی دال بر اصیل نبودن این تابلو نداریم. تأکید میکنم که در فقدان دسترسی به تابلو و ارزیابی حرفهای و آزمایشگاهی، این کارِ چاپ شده را، از روی عکس، اصیل تشخیص دادم. از نظر علمی میگوییم تا اینجای تحقیقات، اصیل بودن آن مردود نشده است؛ یعنی در برابر چالشها و اما و اگرها تاب آورده است.»
چه کسی در چه زمانی فهمید، مظفرالدین شاه از تالار آینه گم شده است؟
رضا کسروی ادامه میدهد: «تقریباً دو سال بود من از این موضوع باخبر بودم. با برخی از دوستان هم در مورد رسانهای کردن موضوع که کاخ گلستان پیگیر این مساله شود و پروندهای تشکیل شود، مشورت کردم. هدف ما استرداد و بازگشت این اثر است. اگر آثار ایرانیان به موزههای دنیا برود، بسیار خوب است. منتهی وقتی اثری جزیی از اثاثیه و اموالی است که در بیوتات سلطنتی بوده، فرق دارد با اثر یک نقاش معاصر که فروخته شده و به موزههای دنیا راه پیدا کرده که در جهت ترویج فرهنگ و هنر کشور ایران بسیار هم خوب است. ولی وقتی شیئی جزو اثاثیه سلطنتی است، قطعاً باید برگردانده شود. نهایتاً تصمیم گرفتم که این موضوع را برای نخستین بار منتشر کنم. جمعه گذشته ۲۴ تیرماه سال ۱۴۰۱ در قالبِ دو استوری در حساب شخصی خودم در اینستاگرام منتشر کردم. ضمناً چون خودم هم نقاش پرتره هستم، به تمام جزییاتِ آن عکس قاجاری و همچنین عکس کاتالوگِ حراجی با دقت و وسواس توجه کردم و با نرمافزار در کامپیوتر، بسیار موشکافانه، تمام جزییات را در هر دو تصویر بررسی و مقایسه کردم. تا اینجا این دو را یکی تشخیص دادم. البته تا الان افرادی مصاحبههایی انجام دادهاند که فضا آرام شود، ولی کسی نتوانسته ضد گفتهها و تحقیقات مرا ثابت کند. در مرحله بعدی باید تاریخ عکس سیاه و سفید مشخص میشد.»
راستیآزمایی اعتبار عکس سیاه و سفید تالار آیینه و پرتره مفقود شده چطور صورت گرفت؟
رضا کسروی، مورخ و نخستین کارشناسی که از مفقود شدن پرتره مظفرالدین شاه مطلع شد، میگوید: «وقتی تصویر آخرین پادشاه قاجار (سلطان احمد شاه) در تالار آویزان است، مشخص است که این عکس متعلق به دوره احمدشاه یا بعد از او است؛ این تابلوی احمد شاه که الان در معرض دید در کاخ قرار دارد. تاریخ تابلوی پرتره احمد شاه ۱۳۳۱ قمری است [الان آخر ۱۴۴۳ هستیم]. چون تابلوی احمدشاه در عکس موجود از تالار برلیان مشخص است، پس معلوم میشود، قدمت عکس سیاه و سفید در تالار برلیان پیش از سال ۱۳۳۱ قمری نیست. چون تابلویی که امضاء به سال ۱۳۳۱ قمری دارد، به دیوار در این عکس معلوم است. اما با توجه به قاجارستیزی در دوران رضا شاه، عقل سلیم میگوید که این عکس نباید به دوره رضا شاه مربوط باشد. پرتره پادشاه مخلوع را که رضا شاه در معرض دید در تالار برلیان تحمل نمیکرد. پس این عکس بین سالهای ۱۳۳۱ تا ۱۳۴۴ قمری گرفته شده است (۱۰۹ تا ۹۶ سال پیش).»
مظفرالدین شاه چه زمانی از کاخ خارج شده است؟
بر اساس توضیحات رضا کسروی، یک گزارش در سال ۱۳۳۶ خورشیدی (۶۵ سال پیش) از فرد بسیار معتبری چون مرحوم «یحیی ذکاء» موجود است که در یکی از کتابهای خود در مورد تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران، محل چند تابلو را در عمارت شمسالعماره شرح داده، از جمله دو تابلو از کمالالملک را دیده و در مورد آنها توضیح داده است. همچنین اضافه کرده که این دو تابلو در وضعیت خیلی بدی نگهداری میشدند. این موضوع احتمالاً بیانگر این است که به تابلوهایی که، حتی اثر کمال الملک بوده، اما صورت پادشاهان پیشین بوده، بیتوجهی میشده است.
این پژوهشگر تاریخ ادامه میدهد: «اما سالها بعد در آرشیو ملی ایران گزارش داریم که حسین شیخ معروف به حسین احیاء را که از نقاشان بزرگ و شاگردان بیواسطه و تراز اول استاد کمالالملک بود، به کاخ گلستان دعوت کردند که تمام تابلوها را بررسی و تابلوهای آسیبدیده را بررسی و مرمت کند. این تابلوها در دورهای مورد بیتوجهی قرار گرفته و آسیب دیده بودند و در دورهای هم از نقاش معتبری برای تعمیر آن دعوت کرده بودند.»
آیا پرتره شاه پنجمین پادشاه قاجار در انقلاب ۱۳۵۷ ربوده شد؟
رضا کسروی با بررسی سیر تاریخی این مساله که اتفاقات بیشماری در خروج آثار هنری و تاریخی در کشور نقش داشته است، با پیش کشیدن انقلاب در سال ۱۳۵۷ توضیح میدهد: «در اوایل انقلاب کمیتهها مراقب کاخها و موزهها بودند تا اموالی از آنها خارج نشود؛ ولی در شلوغیهای آن روزها قطعاً امکان دارد که اشیاء و تابلوهایی از کشور خارج شده باشند. باید دید، از ۱۳۳۱ قمری که امضای تابلوی احمد شاه در آن مشخص است و تابلو به دیوار است، تا امروز چه اتفاقاتی رخ داده است. یکی تغییر سلسله پادشاهی بوده است؛ شنیدههایی دارم از یک حراجی در ۱۳۰۵ خورشیدی (اوایل سلطنت رضا شاه) که وسایلی که در کاخ مورد نیاز نبودهاند، برای مثال از ظروفی که چند دست بوده یا آنتیکهای معمولی، به فروش رفتهاند. قطعاً تابلوی کمالالملک را نمیفروختند. مگر بقیه پرترهها از سلاطین را فروختند که این یکی را فروخته باشند؟ این احتمال داده شده که شاید لابهلای آن حراجی، اشیایی هم خارج کرده باشند. این البته فعلاً در سطح ادعا است. بعد از این قضایا، روزهای ناآرام بعد از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ را داریم که احتمال خروج تابلوی مظفرالدین شاه بوده است.»
این مورخ و نقاش پرتره همچنین اضافه میکند: «به هر حال از پایان سلطنت قاجار تا سال ۱۳۷۸ خورشیدی که بعد از آن این تابلو در کاتالوگ حراجی کریستیز چاپ شد، احتمال دارد که تابلو از کاخ خارج شده باشد. تاکنون کسی سندی مبنی بر زمان خروج این اثر از کاخ نشان نداده است. چنین مسالهای فعلاً چندان هم تحقیقپذیر نیست. چون بسیاری از نهادها و سازمانهای مسئول ممکن است، نخواهند در این مورد اطلاعرسانی و شفافسازی کنند یا مثل برخی، حرفهای نادقیق یا بیربط بزنند یا اینکه اطلاعاتی در دست نداشته باشند که منتشر کنند. به همین دلیل ادعاهای سایر افراد در مورد تابلو در حد حرف و ادعا یا دفاع و انکار است و سندیت ندارد.»
چرا بعد از دوسال سکوت، خبرِ بیست و چند سال گم شدن شاه رسانهای شد؟
رضا کسروی در توضیح اینکه چرا بیش از دو سال در مورد این کشف تاریخی خود سکوت اختیار کرده است، میگوید: «قصد داشتم پروندهای درست کنم و در اختیار مسئولین کاخ قرار دهم؛ ولی لابهلای کارهایم به فراموشی سپرده شد. تا اینکه به دلایل شخصی ترجیح دادم، تحقیقات پایاننیافتهام در موارد مختلف و از جمله این تابلو را منتشر کنم. به دلایل کاملا شخصی بهتر دیدم که این موضوع را مطرح کنم و دیگران حداقل اطلاع داشته باشند. پس موضوع را اطلاعرسانی کردم؛ چون آثار ملی ما، که غیرقانونی از کاخها و موزهها خارج شدهاند، باید به سر جای خود برگردانده شوند.»
آیا برای استرداد این اثر از کریستیز پیگیری صورت گرفته است؟
به گفته این پژوهشگر، مورخ و لقبشناس چند روز بعد از اعلام عمومی خبر مفقود شدن پرتره تاریخی مظفرالدین شاه از کاخ گلستان، امین اموال موزه کاخ گلستان با او تماس گرفت تا مستنداتی را که جمعآوری کرده است، برای بررسی و پیگیری از طریق دایره حقوقی کاخ گلستان در اختیار کاخ قرار دهد. در روزهای بعد مسئولان کاخ گلستان، در مورد شکها و شبههها سوال کردند که این محقق همه را پاسخ داده است.
مظفرالدین شاه در کلکسیون خاندان سلطنتی کویت است
به گفته دکتر رضا کسروی، با کمک یکی از علاقهمندان معلوم شد، این تابلو در مجموعه آثار الاسلامیه خاندان سلطنتی الصباح در کویت قرار دارد. مدیران موزه کاخ گلستان در حال حاضر مشغول جستوجو در دفاتر امنای اموال هستند تا پرونده را تکمیل کنند و به وزارت میراث فرهنگی بفرستند.
آیا امکان بازگشت این اثر به ایران وجود دارد؟
رضا کسروی با تاکید بر اینکه اطلاعی از جنبههای حقوقی این قضیه ندارد، میگوید: «ولی طبق آنچه کاخ گفته است، ابتدا مستندات توسط دایره حقوقی کاخ تکمیل میشود و سپس پرونده به وزارت میراث فرهنگی ارسال خواهد شد. وزارتخانه با پلیس اینترپل مکاتبه خواهد کرد؛ چرا که ایران عضو کنوانسیون استرداد اموال مسروقه است.»
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر