استان زنجان؛ شاخص‌ها و چالش‌ها

زنجان، بیست و پنجمین استان پرجمعیت ایران است که جمعیت آن بر اساس برآوردهای مرکز آمار ایران در سال ۹۸، برای اولین بار به بیش از یک میلیون نفر می‌رسد. وقتی شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی را مرور می‌کنیم، در اغلب آنها زنجان در میانه جدول قرار دارد و آمار و ارقام مربوط به آن -به جز موارد معدودی، عمدتا نزدیک به متوسط کشوری است. 

اما این به معنی آن نیست که زنجان وضعیتی متعادل دارد. چه از نظر بحران‌های اقتصادی و چه اجتماعی، در سال‌های اخیر عرصه زندگی بر مردم زنجان نیز، مانند سایر مناطق کشور بسیار تنگ شده است. گرانی، رکود و بیکاری، افزایش فقر، بحران‌های معیشتی، خشکسالی و البته برخی بحران‌های اجتماعی -از همه مهم‌تر شیوع پدیده کودک‌همسری- باعث شده تا آستانه تحمل جامعه کم و نارضایتی زیاد شود. 

در انتخابات دوره گذشته مجلس، ۶۸ درصد مردم استان پای صندوق‌ها حاضر شدند، اما در انتخابات دوم اسفند راضی کردن مردم ناامید و ناراضی برای شرکت در انتخابات کار آسانی نیست، مگر آنکه طرح و برنامه کارآمدی برای مواجهه با چالش‌های اصلی و اولویت‌های مهم منطقه‌ای در دست باشد. 

در این صورت شاید نامزدها بتوانند امیدوار باشند که از میان حدود ۸۰۰ هزار صاحب حق رای، لااقل نیمی پای صندوق بیایند و ۵ نفر را برای نمایندگی در مجلس یازدهم انتخاب کنند. 

اما سوال اینجا است که مسائل و اولویت‌های اصلی استان زنجان چیست؟ 

در این گزارش تلاش شده، ضمن مرور بیش از ۳۰ شاخص‌ اصلی در بخش‌های جمعیت، سیاست، اقتصاد، جامعه، سلامت و محیط زیست و حوادث طبیعی، تصویری واقع‌گرایانه از اولویت‌ها و چالش‌های منطقه‌ای در استان ترسیم شود. 

مسائل و اولویت استان در آستانه انتخابات مجلس یازدهم

۱- فقر و بحران معیشت

در حال حاضر فقر و بحران معیشت بزرگ‌ترین بحران ملی در سراسر ایران است. در زنجان هم، مانند بقیه مناطق ایران طی دو سال گذشته، قدرت خرید مردم تحت تاثیر تورم و رکود اقتصادی به شدت کاهش پیدا کرده است. گزارش‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد نرخ تورم نقطه‌ای در تیرماه ۹۸ در استان زنجان به ۵۰ درصد و نرخ تورم ۱۲ ماهه به حدود ۴۰ درصد رسیده است. در رده‌بندی تورم زنجان در مقام بیستم قرار دارد و شاخص‌های آن تقریبا برابر با میانگین کشوری است، اما همزمانی تورم با رکود اقتصادی باعث گسترش فقر مطلق در استان شده است. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۹۵، در شرایط نسبتا پایدار اقتصادی، ۱۷درصد مردم استان زنجان زیر خط فقر مطلق قرار داشتند و از این جهت زنجان دوازدهمین استان فقیرنشین ایران محسوب می‌شد. 

زنجان، طبق آخرین آمار حساب‌های منطقه‌ای مرکز آمار ایران در سال ۹۴، در میان ۳۱ استان در جایگاه ۲۲ قرار دارد. سهم آن از اقتصاد ملی ایران ۱.۱۵ درصد است که سهم چندان زیادی نیست. 

رشد اقتصادی در سال‌های ۹۷ و ۹۸ منفی شده و اقتصاد ایران در سراشیبی رکود افتاده، این رکود از یک‌سو باعث کاهش چشمگیر درآمدهای مردم، و از سوی دیگر باعث بروز بحران در واحدهای تولیدی و خدماتی می شود؛ بحرانی که اثر و نتیجه آن بالا گرفتن بحران‌های کارگری و افزایش خطر بیکاری است. در چنین شرایطی بی‌تردید سروسامان دادن به اقتصاد و بهبود وضعیت معیشتی مردم، مهم‌ترین اولویت در تمام ایران، از جمله در زنجان است. 

۲- ازدواج کودکان

زنجان بالاترین نرخ کودک‌همسری را در سراسر ایران دارد. طبق آخرین آمار سازمان ثبت احوال ایران در سال ۹۶، نرخ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال در زنجان ۱۵ درصد بوده است. یعنی از هر ۱۰۰ ازدواج ثبت شده سن ۱۵ عروس کمتر از ۱۵ سال بوده است. این عدد به نسبت آمار سال ۱۳۹۵ حدود ۳ واحد درصد رشد داشته است. 

این در حالی است که طبق ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی عقد دختران را قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال محدود و منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح کرده است. 

کودک‌همسری علاوه بر اینکه یک از شاخص‌های عقب‌افتادگی فرهنگی است، بلکه باعث بروز آسیب‌های اجتماعی دیگری نیز می‌شود. 

۳- خشکسالی

بحران خشکسالی و کمبود منابع آبی در زنجان چنان جدی است که حتی امام جمعه و نماینده رهبر ایران در این استان هم از تعبیر «آژیر خطر خشکسالی» استفاده کرده است. 

بر اساس آمارهای مرکز ملی خشکسالی ایران در اردیبهشت ۹۸، پس از بارندگی‌های قابل ملاحظه فروردین ماه، همچنان ۷۲درصد مساحت استان گرفتار درجه‌های مختلف خشکسالی بلندمدت (ده ساله) است. این آمار بر اساس شاخص‌هایی به دست آمده که صرف میزان بارندگی و دمای هوا را مبنای محاسبه قرار داده‌اند. اما بحران آب فراتر از خشکسالی هواشناسی است. استفاده بی‌رویه از منابع آبی، چاه‌های غیرمجاز و مصرف زیاد آب در بخش کشاورزی و صنعت باعث شده تا بحران آب تبدیل به مساله‌ای جدی شود. 

به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای زنجان، از هفت دشت استان، پنج دشت ممنوعه است. این نشانگر وضعیت بحرانی منابع آبی استان است. در این میان دشت ابهر بحرانی‌ترین وضعیت آبی را دارد. این دشت طی ۲۰ سال ۲۷ متر نشست داشته است. میزان نشست دشت زنجان در همین مدت ۱۳ متر و دشت قیدار ۱۱ متر بوده است. 

به گفته این مقام محلی میزان برداشت غیرقانونی آب در زنجان، سالانه ۴۶۰ میلیون مترمکعب است که ۳۱۰ میلیون مترمکعب آن از چاه‌های غیرمجاز و ۱۵۰ میلیون از چاه‌های مجاز اضافه برداشت می‌شود. 

۴- صنایع استان

استان زنجان در آمایش سرزمین، قطب صنعتی تعریف شده است. قاعدتا مبنای تعیین قطب‌ها در آمایش سرزمین، موقعیت طبیعی، جغرافیای، اجتماعی و انسانی مناطق است که از این نظر زنجان وضعیت مناسبی دارد. تا همین الان هم در ساختار به‌ هم ریخته توسعه در ایران، کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی زیادی در استان زنجان مشغول به فعالیت‌اند، اما در سال‌های اخیر بحران‌های اقتصادی باعث شده تا چالش‌های زیادی برای کار این واحدها به وجود آید. 

طبق گفته‌های مسئولان محلی، چیزی در حدود ۷۰ واحد تولیدی در استان، رسما جزو واحدهای تولیدی مشکل‌دار دسته‌بندی شده‌اند. چیزی قریب به ۶۷۰۰ کارگر در این واحدهای تولیدی مشغول فعالیت‌اند. بحران اقتصادی و ادامه مشکل تامین مواد اولیه تحت تاثیر تحریم‌ها و از سوی دیگر کاهش فروش در اثر کاهش قدرت خرید مردم، عملا آینده این کارخانه‌ها را در هاله‌ای از ابهام قرار می‌دهد. تداوم این وضعیت می‌تواند منجر به تعطیلی احتمالی این واحدها و افزایش خطر بیکاری کارگران شود. 

۵- گردشگری و میراث فرهنگی

زنجان یکی از قطب‌های بالقوه گردشگری و میراث فرهنگی در ایران است، اما مشکل زیرساخت‌ها سبب شده تا استان از این ظرفیت کمترین بهره‌برداری را کند. 

از گنبد سلطانیه گرفته که یکی از آثار ثبتی در فهرست میراث جهانی است تا جاذبه‌های طبیعی مثل غارکتله‌خور، یا حتی جذابیت‌های اکوتوریستی در مناطق کوهستانی مشرف به دشت طارم، اما بخش عمده‌ای زیادی از این پتانسیل به دلیل عدم وجود زیرساخت‌های گردشگری، هدر رفته‌اند.

از سوی دیگر ظرفیت صنایع دستی استان هم بسیار، به عنوان مثال هنر-صنعت چاقوسازی زنجان شهرت جهانی دارد، اما عملا سرمایه انسانی و مالی چاقوسازان در رقابت داخلی با محصولات چینی و در بوروکراسی ناکارآمد صادرات تلف می‌شود. 

سرمایه‌گذاری در حوزه میراث و گردشگری، بی‌تردید یکی از اولویت‌های توسعه‌ای استان است که سال‌ها است زیر سایه بحران‌های اقتصادی و سیاسی به آن توجه نشده است. 

شاخص‌های استانی

۱- جمعیت

برآورد جمعیت در سال ۱۳۹۸: ۱،۰۹۵،۰۰۰ نفر – رتبه کشوری: ۲۵
نرخ شهرنشینی: ۶۸ درصد – رتبه کشوری: ۱۸
نرخ روستانشینی: ۳۲ درصد – رتبه کشوری: ۱۴ 
وضعیت مهاجرت: مهاجرفرست
نرخ مهاجرپذیری: ۵.۳ درصد
نرخ مهاجرفرستی: ۵.۹ درصد

۲- سیاست

تعداد نمایندگان مجلس:  ۵ نماینده
تعداد نمایندگان زن: صفر
نرخ مشارکت در انتخابات مجلس پیشین:  ۶۸ درصد – رتبه کشوری:‌ ۱۱

۳- اقتصاد:

سهم از تولید ناخالص داخلی در سال ۹۴: ۱.۱۵ درصد – رتبه کشوری: ۲۲
سهم از تولید ناخالص داخلی (بدون نفت) در سال ۹۴: ۱.۲۹ درصد – رتبه کشوری: ۲۲
درآمدهای استان در بودجه ۹۸: ۹۶۸ میلیارد تومان – رتبه کشوری: ۱۷
سرانه بودجه استانی در سال ۹۸:  ۴۱۰ هزار تومان به ازای هر نفر – رتبه کشوری: ۱۳
میانگین درآمد خانوار شهری در سال ۹۶: ۲،۲۶۰،۸۶۷ تومان در ماه – رتبه کشوری: ۲۵
میانگین درآمد خانوار روستایی در سال ۹۶:  ۱،۹۶۰،۶۱۷ تومان در ماه – رتبه کشوری: ۶
میانگین هزینه خانوار شهری در سال ۹۶: ۲،۱۲۵،۱۷۵ تومان در ماه – رتبه کشوری: ۲۴
میانگین هزینه خانوار روستایی در سال ۹۶:  ۱،۴۱۰،۳۷۵ تومان در ماه – رتبه کشوری: ۱۸
سهم غذا از سبد خانوار:  ۳۳ درصد – رتبه کشوری: ۱۵
تورم دوازده ماهه سال ۹۷:  ۲۵.۳ درصد – رتبه کشوری: ۲۰
تورم دوازده ماهه مواد غذایی در سال ۹۷: ۳۲.۱ درصد – رتبه کشوری: ۳۱

۴- جامعه: 

نرخ بیکاری: ۸.۵ درصد  – رتبه کشوری: ۲۶
نرخ مشارکت اقتصادی: ۴۲.۶ درصد – رتبه کشوری: ۸
نرخ مشارکت اقتصادی زنان: ۱۸ درصد  – رتبه کشوری: ۱۰
نسبت اشتغال: ۳۸.۹ – رتبه کشوری: ۴
نرخ فقر در سال ۹۵:  ۱۷ درصد – رتبه کشوری: ۱۲
نسبت طلاق به ازدواج: ۲۵ درصد – رتبه کشوری: ۱۷
نرخ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال در سال ۹۶: ۱۵ درصد – رتبه کشوری: ۱
نرخ بازداشت‌شدگان مواد مخدر در سال ۹۶: ۳۵۶ در ۱۰۰ هزار نفر – رتبه کشوری: ۱۹

۵- سلامت

پزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر: ۷۹ نفر – رتبه کشوری: ۵ (شاغل در دانشگاه‌های علوم پزشکی)
تخت بیمارستانی به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر: ۱۸۵ تخت – رتبه کشوری: ۱۶

۶- محیط زیست و حوادث طبیعی

تعداد زلزله در سال ۹۶: ۱ مورد بدون مصدوم – رتبه کشوری:‌ ۳۱
تعداد سیل در سال ۹۶: ۱۴ سیل با یک مصدوم – رتبه کشوری: ۱۶
سایر حوادث نیازمند امداد در سال ۹۶: ۷۷۱ مورد – رتبه کشوری: ۱۶
(شامل برف، کولاک، رانش زمین، ریزش آوار، صاعقه، طوفان، گرد و غبار، کوهستان و حوادث هوایی، کارگاهی، کوهستان و هوایی)
درصد مساحت خشکسالی ده ساله (با درجه‌های مختلف) در اردیبهشت ۹۸: ۷۲ درصد – رتبه کشوری: ۱۶