تلاش ایرانیان برای تحصیل در آمریکا

مشکلاتی که دانشجویان ایرانی برای ادامه تحصیل در خارج از کشور با آن دست به گریبانند بر کسی پوشیده نیست. چالشهای مالی، دریافت ویزا و بعد ادامه تحصیل در یک محیط بیگانه و دوری از خانواده و بدتر از آن دسترسی نداشتن به گزینه سفر مجدد به کشور حتی اگر توان پرداخت هزینه های مالیش را داشته باشند. با توجه به فقدان روابط سیاسی بین دو کشور ایران و ایالات متحده آمریکا این مشکلات برای دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا چند برابر می باشد.

حالب است که بدانیم پیوندهای فرهنگی و علمی دانشگاههای ایرانی و موسسات علمی ایالات متحده آمریکا تاریخی یکصد ساله و غنی دارند. این واقعیت که این رابطه علمی علیرغم تنشهای سیاسی ادامه پیدا کرده است گواه توجه و احترامیست که ایرانیان برای مبادلات علمی و فرهنگی قائلند و حرمتی که چنین روابطی هنوز در  جامعه ایران دارا هستند. با اینحال در هر دو کشور مشکلات و چالشهایی که چاشنی این مبادلات است تا حد بسیار زیادی ناشناخته مانده اند. هر دو دولت ایران و آمریکا بارها بر تعهد خود به گسترش روابط علمی و تسهیل فرآیند  ادامه تحصیل برای شهروندانشان و حق ادامه تحصیل برای مردم جهان تاکید کرده اند. با اینحال دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا خود را بیرون از دایره حمایت دولت ملیشان و در حاشیه خاکستری سیاستهای دولت ایالات متحده آمریکا می یابند، جایی که حرف و عمل این دولت یکی نیست.

سالهای اخیر شاهد برخی تحولات مثبت در تسهیل این مبادلات بوده است. فعالیتهای گروهی از ایرانیان و دانشجویان ایرانی مقیم ایالات متحده آمریکا چند سال پیش باعث شد تا وزارت امور خارجه آمریکا  تصمیم بگیرد که به دانشجویان ایرانی ویزاهای مدت دار دانشجویی اعطا کند که به آنها اجازه چند بار ورود و خروج به کشور را می دهد. اما اجرای این بخشنامه در همه جا یکسان نبوده است. و متقاضیان ادامه تحصیل در ایالات متحده آمریکا شاهد تناقضهای رفتاری در کنسولگریهای مختلف بوده اند. این تغییر سیاست تنها شامل گروه کوچکی از دانشجویان ایرانی شده است و هنوز بیش از سه چهارم آنها تنها ویزاهای یکبار مصرف دریافت می کنند. اولین توصیه دانشجویان ایرانی در این کشور به دوستان خواهان ادامه تحصیل در آمریکا این است "یک جفت کفش آهنی و یک دست اعصاب آهنی بگیر". استیو دیتو بعد از انجام تحقیقی درباره فرآیند ادامه تحصیل در آمریکا برای ایرانیان این توصیه را کاملا واقع بینانه می داند.

استیو دیتو محقق مستقل موسسه سیاست خاورمیانه واشنگتن در گزارشی تحت عنوان "اعصاب پولادین و خطوط قرمز: تلاش ایرانیان برای تحصیل در آمریکا" با مطالعه فراز و نشیبهای حضور دانشجویان ایرانی در آمریکا به  چالشهایی اشاره می کند که دانشجویان ایرانی با آن مواجه هستند. و پیشنهاداتی را برای رفع آنها ارائه می کند.  فرآیندی که می تواند اثرات فرخنده ای داشته باشد و باعث افزایش آگاهی عمومی از وضعیت دانشجویان ایرانی در این کشور گردد.

استیو دیتو با استفاده از شبکه های اجتماعی، تهیه پرسشنامه و گردآوری اطلاعات لازم و مطالعه منابع آمریکایی و دسترسی به گزارش رسانه های ایرانی موفق شده است تصویری واقعی از این تجربه منحصربفرد ایرانی ارائه کند. کاری که دستاوردی بزرگی برای گزارشیست که توسط یک فرد آمریکایی نوشته می شود.

اعزام دانشجو به خارج از کشور به دوران قاجار بر می گردد و حضور دانشجویان ایرانی در دانشگاههای ایالات متحده نزدیک به یک قرن سابقه دارد. در سالهای قبل از انقلاب بدنبال افزایش شدید درآمدهای نفتی و اجرای سیاستهای گسترش سریع از طریق واردات دانش و فن آوری تعداد دانشجویان ایرانی در این کشور افزایش چشمگیری پیدا کرد و در فاصله سالهای 1354 تا 1362 ایرانیان بطور پیوسته بزرگترین گروه دانشجویان خارجی مقیم آمریکا بودند. تعداد دانشجویان ایرانی در سال تحصیلی 59-1358 به اوج خود رسید پنجاه و شش هزار ایرانی در این سال در ایالات متحده به ادامه تحصیل مشغول بودند. حاصل این حضور هنوز در جامعه ایران قابل مشاهده است. برای بسیاری از رسانه ها این نکته جالب بوده است که تعداد وزاری ایرانی دارای مدرک دکترا از دانشگاههای آمریکایی از تعداد وزرای آمریکایی دارای این مدرک بیشتر است.

بعد از آغاز جنگ تحمیلی و کاهش درآمدهای نفت تعداد دانشجویان ایرانی در ایالات متحده رو به کاهش گذاشت و این تعداد در سال 1377 به  1660 نفر رسید، که حداقل تاریخی جمعیت دانشجویانی در ایالات متحده آمریکا می باشد. بعد از این سال روند حضور دانشجویان ایرانی در ایالات متحده صعودی شد و نسل دوم دانشجویان ایران که کودکی و نوجوانی خود را در ایام انقلاب و جنگ گذرانده بودند عازم ادامه تحصیل در ایالات متحده شدند. از آن سال تعداد دانشجویان ایرانی در ایالات متحده روندی افزایش داشته است و در برخی موارد تصاعدی افزایش پیدا کرده است. در سال تحصیلی  92-1390 تعداد دانشجویان ایرانی مقیم ایالات متحده آمریکا به تنهایی 25 درصد افزایش پیدا کرده است. در زمان نوشته شدن این گزارش دانشجویان ایرانی با جمعیت 8744 نفر در رتبه پانزدهم ملیتهای مشغول به ادامه تحصیل در دانشگاههای آمریکایی قرار دارند و ایران رتبه دوم در منطقه را بعد از عربستان سعودی در تعداد دانشجویان مشغول به ادامه تحصیل در آمریکا را دارا می باشد.

با وجود تعداد کم و مشکلات اخذ پذیرش و ویزا دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا متمایز از هم مدرسه ای های خود می باشند. مطابق تحقیقات آقای دیتو دانشجویان ایرانی یک پدیده دانشگاهی قابل توجه هستند:

هشتاد درصد دانشجویان ایرانی در مقاطع دکترا و کارشناسی ارشد در ایالات متحده ادامه تحصیل می دهند و که بزرگترین اندازه نسبی در میان جوامع دانشجویی خارجی در این کشور است.

هفتاد و پنج درصد دانشجویان ایرانی در رشته های فن آوریهای پیشرفته، مهندسی، علوم حساس برای توسعه (STEM ) ادامه تحصیل می دهند که باعث می شود بطور نسبی اندازه گروه از دانشجویان برای ایران از همه ملیتهای دیگر بیشتر باشد.  هشتاد و پنج درصد ایرانیان این گروه از دانشگاههای محل تحصیلشان و نهادهای علمی آمریکا بورس کامل تحصیلی دارند. جالب توجه  است که دانشجویان علوم انسانی کوچکترین گروه در میان دانشجویان ایرانی هستند.

طبق آمار موسسه آموزش بین الملل هشتاد و نه درصد دانشجویان ایرانی ترجیح می دهند که در صورت پیدا کردن شغل مناسب در ایالات متحده باقی بمانند. این بیشترین ابراز علاقه به ماندن در آمریکا در میان ملیتهای مشغول به ادامه تحصیل در ایالات متحده می باشد. آقای دیتو به این نکته اشاره نمی کند که از نظر برخی کارشناسان این  درصد بالا می تواند به این معنا باشد که ایرانیان از تحصیلات دانشگاهی بعنوان یک راه برای مهاجرت به ایالات متحده استفاده می کنند.  

یک سوم دانشجویان ایرانی مقیم ایالات متحده را زنان تشکیل می دهند که در میان ایشان دانشجویان پزشکی دارای اکثریت نسبی می باشند. گزارش ذکر نمی کند که این نسبت در تضاد با سهم دانشجویان دختر از جمعیت دانشگاهی داخل کشور می باشد. جایی که ایشان نزدیک به شصت درصد کلاسهای دانشگاهها را پر می کنند. این اختلاف می تواند به دلیل مشکلات سفر دختران به خارج از کشور برای ادامه تحصیل و تمرکز زنان بر رشته هایی باشد که حضور دانشجویان ایرانی در آنها در خارج از کشور کمرنگ است.

افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در ایالات متحده آمریکا را می توان بیشتر ناشی از افرایش تقاضا برای ادامه تحصیل و گسترش دسترسی ایرانیان به دانشگاههای خارج از کشور از طریق شبکه جهانی اینترنت دانست. وگرنه چالشها و موانع ادامه تحصیل در خارج از کشور تغییری نکرده اند و در مواردی افزایش هم پیدا کرده اند. گزارش موسسه واشنگتن در سیاست خاورمیانه  چالشهای در پیشروی دانشجویان ایرانی را  به ترتیب ذیل طبقه بندی می کند:

 مالی: تحریمهای بانکی و بحرانهای اقتصادی جامعه ایران باعث شده است که دانشجویان ایران نه تنها برای پرداخت شهریه در دانشگاههای آمریکایی با مشکل مواجه باشند بلکه حتی پیش از آغاز تحصیل در ایالات متحده با هزینه های گزافی مواجه باشند. بنا بر این گزارش دانشجویان ایران بطور متوسط  3000 تا 5000 دلار تنها صرف هزینه های مربوط به ادامه تحصیل در آمریکا قبل از سفر به این کشور می کنند. رقمی که معادل هفت ماه درآمد متوسط یک خانواده شهریست. لازم به یادآوریست که دولت ایران تا سال 2012 ارزهای خارجی را با نرخ مبادله دانشجویی در اختیار دانشجویان خارج از کشور قرار می داد ولی بدنبال تشدید تحریمها و کاهش درآمدهای نفتیش این کار را متوقف کرد. سقوط ارزش ریال باعث شد تا بسیاری از جوانان ایرانی از ادامه تحصیل در خارج از کشور منصرف بشوند.

 زیرساختی: فقدان زیرساختهای بین المللی و مراکز دانشگاهی آمریکایی در ایران و نبود یک سفارت با بخش کنسولی در تهران باعث شده است تا دانشجویان ایرانی هزینه های گزافی را برای دادن امتحانهای استانداردی مانند تافل، GRE  وGMAT و دریافت ویزای آمریکا صرف کنند. در بسیاری از موارد دانشجویان ایرانی نمره های لازم برای تقاضای پذیرش از دانشگاههای آمریکایی را دارا نبوده اند. به اینها باید مشکل نظام وظیفه برای مردان ایرانی را اضافه کرد. دانشجویان مرد در صورتی که به خدمت نظام وظیفه اجباری نرفته باشند باید مبلغی معادل 12000 دلار آمریکا را به اداره مربوط در تهران بپردازند. 44 درصد از دانشجویان مرد ایرانی در ایالات متحده هنوز مشکل سربازی در ایران را دارند.

 کنسولی: علیرغم تغییر سیاست وزارت خارجه آمریکا در اعطای ویزا به دانشجویان ایرانی کنسولگریهای آمریکا در منطقه این بخشنامه را بطور یکسان اعمال نمی کنند. در فرآیند اعطای ویزا به دانشجویان ایرانی هنوز ناهمگونیها و تناقضات زیادی وجود دارد و 75 درصد متقاضیان ایرانی ویزای دانشجویی تنهای ویزای معتبر برای یکبار ورود به ایالات متحده آمریکا را دریافت می کنند. اعضای خانواده دانشجویانی ایرانی توان دیدار با آنها را در ایالات متحده ندارند و تقاضاهایشان برای اخذ ویزا بطور مکرر رد شده است.

علیرغم این معضلات  آقای دیتو در گزارشش تاکید می کند که دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا می توانند باعث گسترش پیوندهای دیپلماتیک دو کشور ایران و آمریکا بشوند و به فرآیند تنش زدایی بین دو کشور کمک شایانی کنند.  با وجود تاریخ پر فراز و نشیب حضور دانشجویان ایرانی در ایالات متحده و پتانسیل دیپلماتیک این گروه جالب است که تا بحال تحقیقی درباره دانشجویان ایرانی در ایالات متحده انجام نشده است. آقای دیتو با تحقیق درباره چالشهای ایرانیان و پتانسیل دانشجویان ایرانی در انتقال ارزشهای مبتنی بر حقوق بشر و دمکراسی به جامعه مادر و ایفای نقش در کاهش تنشهای فیمابین دو کشور سه محور را برای استفاده از این فرصت و محقق کردن پتانسیلهای آن پیشنهاد می کند:

احیای مجدد: بازنگری و احیای تعامل دیپلماتیک با تاکید بر نقش مردم دو کشور در حفظ پیوندهای فیمابین. تحصیلات دانشگاهی در ایران هنوز از احترام ویژه ای برخوردار است وعموم مردم به پیوندهای علمی و تبادلات فرهنگی به دید مثبت می نگرند. این رویکرد مثبت افکار عمومی ایران باعث تسهیل گسترش روابط در این بعد می شود.

 تاکید مجدد: تاکید مجدد بر متعهد بودن دولت ایالات متحده آمریکا به حقوق طبیعی و انسانی مردم ایران بویژه دانشجویان ایرانی مقیم خارج کشور.

 اصلاح: اصلاح موانع و عوامل ایجاد شک درباره واقعی بودن تعهد دولت ایالات متحده به گسترش روابط با مردم ایران، بویژه در فرآیند پذیرش دانشجو و اعطای ویزای تحصیلی. بی مهریهایی که ایرانیان در این فرآیند تجربه می کنند نه تنها باعث شده است که هزینه های عاطفی، فردی و مالی بپردازند بلکه باعث شده است تصویر دولت ایالات متحده و تعهدش به اصول اعلام شده اش توسط بسیاری از ایرانیان آزاداندیش زیر سوال برود.

حتی اگر با درستی و این پیشنهادات موافق نباشیم و موثر بودن آنها را باور نکنیم، این نکته را باید در نظر بگیریم که در دیوار بی اعتمادی بین دو جامعه شکافی افتاده است. دوباره حرفهایی برخاسته از حسن نیت را می توان شنید. تحولی که نباید آنرا دست کم گرفت  شاید جالب باشد که بخاطر بیاوریم سازش ناپذیری دانشجویان و دانشگاهیان ایرانی و تلاششان برای ادامه تحصیل در دل شیطان بزرگ  و حفظ پیوندهای علمی با این کشور نقشی قابل توجه در این تغییر ایفا کرده است. شاید این مهمترین دلیلی باشد که از دولتمردان آمریکایی و ایرانی توقع داشته باشیم پیشنهادهای آقای دیتو را جدی بگیرند.