دلایل یونسکو برای ثبت شهرسوخته

شهر سوخته یکی از باستانی ترین شهرهای ایران است. اما کمتر کسی در جهان و حتی در ایران آن را به خوبی می شناسند. البته شاید تا الان. اول تیر شهر سوخته بالاخره وارد فهرست جهانی یونسکو شد. این شهر با قدمتی 5000 ساله، هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو  است.

شهر سوخته در محلی دور افتاده در استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته و شاید به همین دلیل نه مورد توجه قرار گرفته، نه توریست زیادی به آنجا می رود. این شهر بر ساحل رودخانه هیرمند و کنار جاده کنونی زاهدان - زابل قرار دارد. نزدیک ترین روستا، رامشهر، 15 کیلومتر با آن فاصله دارد.

طبق آمار دولت ایران در سال 2012 میلادی تنها نزدیک به صد هزار توریست از این شهر بازدید کرده اند اما مقامات ایرانی امیدوارند در سالهای آینده توریست های خارجی بیشتری را به تماشای این شهر بیاورند.

شهر سوخته اولین و مهمترین اثر باستانی است که از وجود یک جامعه شهری پیچیده در شرق ایران خبر می دهد. این تنها شهری است که تبدیل جامعه روستایی به جامعه شهری را در فلات ایران نشان می دهد.

در این شهر خشتی بقایای آبراهی سفالی پیدا شده که احتمالا فاضلاب شهر بوده است. در قبرستان شهر سوخته یک جمجمه پیدا شده که آثار جراحی برای درمان بیماری هیدروسفالی یا تورم مغزی روی آن دیده می شود. در قبری دیگر یک شی کروی پیدا شده که گمان می رود چشم مصنوعی یک زن بوده است. همه اینها نشان می دهد تمدنی پیشرفته در شهر سوخته وجود داشته است.

یونسکو شهر سوخته را در اوت سال 2007 در فهرست آثار مورد بررسی خود قرار داد. اما بیش از هفت سال طول کشید تا اهمیت تاریخی و اصالت ای شهر  به تایید کارشناسان یونسکو برسد و شهر سوخته در فهرست آثار باستانی جهانی یونسکو ثبت شود.

سوزان ویلیامز، رئیس بخش رسانه ای یونسکو در سی و هشتمین اجلاس یونسکو در دوحه قطر حاضر بود. جایی که کمیته آثار جهانی یونسکو عضویت شهر سوخته و چند اثر دیگر را به رای گذاشتند. از او پرسیدم چرا اضافه شدن شهر سوخته به فهرست جهانی این قدر طول کشید؟

خانم ویلیامز به ایران وایر می گوید: «تشکیل پرونده برای گنجاندن آثار در فهرست یونسکو کاری بسیار طولانی و خسته کننده است؛ چون کمیته های کارشناسی یونسکو آثار - چه آثار تاریخی مثل شهر سوخته و چه مناطق طبیعی - را به طور کامل ارزیابی می کنند.»

رئیس بخش رسانه ای یونسکو می گوید «وقتی تشکیل پرونده تمام شد و گروه  های کارشناسی نظر مشورتی شان را دادند، پرونده به کمیته میراث جهانی تحویل داده می شود که سالی یک بار جلسه دارند. این کمیته از نمایندگان 21 کشور عضو تشکیل شده است و آنها هستند که در نهایت تصمیم می گیرند اثر به فهرست یونسکو اضافه شود یا نه.»

یونسکو گزارش ده صفحه ای کمیته مشورتی خود درباره شهر سوخته را در اختیار ما قرار داد. این گزارش را ایکوموس، یکی از کمیته های کارشناسی شورای جهانی بناها و محوطه های تاریخی یونسکو تهیه کرده است. این گزارش نشان می دهد چرا شهر سوخته در نهایت در فهرست جهانی قرار گرفت.

ایکوموس می گوید شکی نیست که شهر سوخته شهری بزرگ و مهم در جنوب شرقی ایران بوده اما معتقد است در پرونده ای که ایران برای این شهر ارائه کرده اغراق هایی دیده می شود.

متخصصان ایرانی گفته اند این شهر یک مرکز مهم اقتصادی و فرهنگی بوده است که به خاطر تجارت با شهرهای دیگر به مرور زمان بزرگتر و بزرگتر شده است. اما کمیته کارشناسی یونسکو می گوید «بعید است که ارتباط شهر سوخته با شهرهای دیگر فراتر از جنوب شرق ایران بوده باشد... گزارش های باستان شناسان که در این محل خاکبرداری کرده اند نشان می دهد که تجارت آنها وسیع نبوده است... در کل، مدارک نشان می دهد که ارتباط تجاری شهر سوخته پراکنده و کوتاه بوده و بعید است آنها توان و تخصص تجارت با شهرهای دور را داشته باشند.»

تاریخ خشک و نمک سود

شهر سوخته حدودا 3200 سال پیش از میلاد مسیح تاسیس شد، بر ساحل رودخانه بیابان؛ یکی از شاخه های رود هیرمند که اکنون خشک شده است. رودخانه بیابان امکان کشاورزی را برای ساکنان این شهر فراهم می کرده است. اما تغییر ناگهانی شرایط اقلیمی و تغییر مسیر رودخانه باعث شد که این شهر حدودا در سال 1800 پیش از میلاد خالی از سکنه شود.

اما اگر خشکی، زندگی را در این شهر کشت، این شهر را برای هزاران سال زنده نگه داشت. خشکی زمین و نمک زیاد خاک باعث شده ساختمان ها و آثار به جام مانده از این شهر باستانی، آسیب کمی ببینند. و این برای باستان شناسان یعنی یک گنجینه اطلاعاتی برای درک جوامع پیچیده شهری در عهد باستان.

یکی از ساختمان های شگفت انگیز به جام مانده در این شهر «کاخ سوخته» است؛ بزرگترین بنایی که تاکنون در این شهر از زیر خاک بیرون کشیده شده است. مساحت کاخ سوخته 560 متر مربع است و 25 اتاق دارد. دیوارهای بسیار ضخیم ساختمان و دو پلکانی که در آن قرار دارد نشان می دهد که احتمالا این بنا دو طبقه بوده است. این ساختمان یا کاخ بوده یا بنایی عمومی، که همانطور که از اسمش بر می آید در آتش سوزی از بین رفته است.

گورستان شهر هم یک گنجینه اطلاعاتی است. در این گورستان نزدیک به 37 هزار قبر وجود دارد. بسیاری از این گورها، دخمه ای هستند که در آنها جسد در محلی قرار می گیرد که با خاک تماسی ندارد. بچه ها را در شهر سوخته در سوراخ هایی دفن می کرد و روی آن کاسه ای سفالی می گذاشتند. 

چندین گور دسته جمعی هم وجود دارد که در آن جمجه ها به شکل دایره کنار هم چیده شده اند، دور تا دور یک استخوان مرکزی. احتمال داده می شود که اینجا مراسم قربانی کردن انسان رایج بوده است.

در شهر سوخته اشیای باستانی زیادی هم پیدا شده است. مشهورترین آنها یک ظرف سفالی است که رویش یک بز در حال علف خوردن نقاشی شده است. اگر این ظرف را بچرخانید، بز در حالت انیمیشن به حرکت می آید.

قدیمی ترین تخته نرد و تاس کشف شده جهان هم متعلق به شهر سوخته است. در این شهر همچنین سبدها و قاشق های غذاخوری هم پیدا شده و سنگ های قیمتی تراش خورده که همراه اجساد دفن می شده اند.  

توپ در زمین ایران

شهر سوخته برای قرن ها زیر خاک مانده بود و برای همین از گزند زمان مصون ماند. این شهر در سال 1967 کشف شد. با پیروزی انقلاب در ایران، عملیات حفاری تا سالها متوقف شد اما در سالهای بعد از جنگ ایران وعراق، تیم های باستان شناس ایرانی و ایتالیایی به تحقیق در این محل ادامه دادند. گاه گاه خبر کشف های جدیدی از این شهر به گوش می رسد.

حالا که یونسکو شهر سوخته را در فهرست جهانی خود جای داده دولت ایران متعهد شده تا از این شهر باستانی مراقبت ویژه کند.

گزارش ایکوموس نشان می دهد که دولت ایران به خوبی از شهر سوخته نگهداری کرده و اقدامات حفاظتی «در حد کافی است.»

یونسکو معتقد است بزرگترین تهدیدی که شهر سوخته را تهدید می کند، فرسایش طبیعی است. این شهر از نظر محیطی در محلی قرار گرفته که بادها و طوفان های شن و باران های موسمی می توانند به تدریج آن را از بین ببرند.

ایکوموس می گوید «شهر سوخته به خاطر بی توجهی یا پروژه های ساخت و ساز آسیبی ندیده است. اما وجود جاده زاهدان – زابل و کابل های فشار قوی برق در نزدیکی شهر سوخته بر آن اثرات مخربی داشته است.»

مسوولانت محلی می گویند برای دور کردن این جاده و کابل های برق از شهر برنامه هایی دارند. یونسکو پیشنهاد کرده که تا زمان اجرای آن برنامه ها، ماشین ها وقتی از کنار شهر سوخته می گذرند از سرعت خود بکاهند.