اندر مصائب تولید یک شاهنامه مصور

حمید رحمانیان، فیلمساز و گرافیست ساکن نیویورک، دانش آموخته گرافیک از دانشگاه تهران و دانش آموخته ارشد انیمیشن کامپیوتری از امریکاست. او پیش از این فیلم های ستایش شده ای همچون «خانه شیشه ای» (مستند بلندی درباره مددرسانی به دختران فراری) و «دم ِصبح» (فیلم بلند سینمایی با موضوع اعدام) را ساخته است. آخرین کار رحمانیان تصویرسازی خلاقانه ای از شاهنامه فردوسی با تلفیقی از انواع نگارگری ایرانی است که در حوزه کتاب های با موضوع غیر غربی از پرفروش ترین های سال ۲۰۱۳ بوده است. رحمانیان اکنون در صدد تولید اولین کتاب «پاپ آپ» و یا «بازشو» با موضوع داستان های شاهنامه است. به همین مناسبت با او گفتگویی انجام داده ایم که می خوانید:

- آن ها که با سابقه کاری حمید رحمانیان آشنا هستند معمولا او را به عنوان سازنده فیلم هایی با موضوعات حاد اجتماعی به خاطر می آورند، و این رفتن او به سمت تصویرگری شاهنامه شاید برایشان عجیب باشد. لطفا اول توضیح بده چطور شد که «تصویرگری»؟ و چرا «شاهنامه»؟
- من معمولا مجذوب یك ایده می شوم و فكر می كنم از چه وسیله ای و شیوه ای استفاده كنم كه با تماشاگرم به بهترین وجه ارتباط بر قرار كنم برای همین هم همیشه موضوع بوده كه فرم بیانی را تعریف كرده، حالا بعضی وقت ها سینما به كمكم می آید، بعضی وقت ها طراحی گرافیك و بعضی وقت ها هم - مثل شاهنامه - تصویر سازی. من در حقیقت هیچ عنوانی برای خودم قائل نیستم كه من فیلمسازم یا تصویرگر و یا طراح. در مورد پروژه شاهنامه هم فقط تصویرساز پروژه شاهنامه نبودم بلكه من و همسرم «ملیسا» تهیه كننده و بانی این پروژه هم بودیم. به نظر من پروژه شاهنامه یك پروژه ملی است، اقدامی بوده كه تا به آن موقع انجام نشده بود و همین جذابیت زیادی برایم داشت، به خصوص كه  این پروژه از نظر فرهنگی  كمك خوبی بود كه مردم خارج از ایران با سابقه تصویرگری و همچنین داستان های حماسی ایران آشنایی شوند، این ها برایم خیلی وسوسه برانگیز بود و به خاطر همین هم تمام وقت و توانم را به مدت چهار سال و هر هفته صد ساعت روی این كار گذاشتم. 

- ویژگی های تصویرگری که در شاهنامه ات به کار بردی چیست؟ چه تفاوت ها و شباهت هایی با نگارگری سنتی دارد؟ 

- این شاهنامه از نظر اجرائی كاملا متفاوت بوده با شاهنامه های تصویر سازی شده گذشته. من برای فرم تصویرسازی از خود فردوسی الهام گرفتم، یعنی همان طوری كه می دانید فردوسی قصه ها و افسانه های كهن را - که بعضا به نثر بودند، جمع آوری كرد و در قالب یک منظومه عظیم به شعر در آورد. این قصه ها و حماسه ها قبلا وجود داشتند ولی فردوسی با مهارت بی نظیری آن ها را بازسرایی کرد. من هم هزار سال بعد از او همین كار را با تصاویری كه قبلا وجود داشتند انجام دادم. من از منابع گسترده ای ( بیشتر از هشت هزار قطعه) متشکل از جزئیات نگاره های مکاتب نگارگری ایرانی از قرن هشتم تا سیزدهم هجری استفاده كردم. این مكاتب نگارگری كه متأثر از مكاتب ایرانی بوداند و از هند تا نواحی كه تحت سلطه عثمانی ها یعنی تا دریای مدیترانه را شامل می شوند، خمیر مایه نگاره هایی شدند كه من آن ها را ساختم. در حقیقت خودم حتی یك جزء جدید هم نقاشی نكردم ولی هیچ نگاره ای هم در كتاب نیست كه قبلا وجود داشته باشد. مثل این می ماند كه تار و پود یك فرش را از هم باز كرده وبا همان تار و پود یك فرش دیگر بافته ام، طوری كه به ذائقة دنیای مدرن خوش بیاید. حتی صورت های شخصیت های قصه از قطعات مختلف ساخته شده اند مثلا سبیل از یك تصویر و گوش از تصویر دیگر و كلاه خود از تصویری دیگر. در یك نگاره این کتاب شاید پانصد سال تاریخ نگارگری در كنار هم نشسته باشد.

- چند نگاره در این کتاب کار کردی و کلا اتمام پروژه چقدر طول کشید؟ 
- حدودا پانصد صفحه نگاره در این نسخه از شاهنامه موجود است و هر صفحه بین هفده تا یك صد و بیست قطعه در هم تنیده شداند تا تصاویر را به وجود آورند. در آخر كتاب بخشی را اختصاص داده ام به توضیح و چگونگی ساخت كتاب كه دوستان می توانند به آن مراجعه كنند. بیش از ده هزار ساعت برای این نحوه اجرایی صرف شده است. 

- استقبال ایرانیان و غیر ایرانیان از این کار چطور بوده؟ 
- استقبال واقعا بی نظیر بود. به خصوص در میان غیر ایرانیان. این در حقیقت پر فروش ترین شاهنامه و پر فروشترین كتاب با موضوع ایرانی بالای ٥٠ دلار بوده. ولی با این حال قابل مقایسه با كتب پر فروش غیر ایرانی نیست. این جور پروژه ها بازگشت مالی ندارند و به عنوان سرمایه گذاری نمی شود به آن ها نگاه كرد بلكه كاملا برای اعتلای فرهنگی و هنری جامعه انجام می شود چون هزینه ای كه برای پروژه ای چون شاهنامه انجام می شود به هیچ وجه توجیه مالی ندارد و برگشت آن برای خالق اثر بسیار ناچیز است. 
بد نیست بدانید كه حتی برای ناشر هم برگشت چندانی ندارد، در این بین پخش كننده و آمازون هستند كه بیشترین منفعت را می برند. علتش هم متاسفانه بر می گردد به عدم فرهنگ خرید کتاب در میان ایرانیان خارج از کشور. 

- با همه این حرف ها آیا برای تداوم این کار همچنان انگیزه داری؟ مثلا آیا چند وقت دیگر «هزار و یکشب» و یا «کلیله و دمنه» را هم با تصویرگری های تو می بینیم؟ 
- مصور كردن و ارائه جدید از قصه های شرقی كار جذابی است اما این جور پروژه ها بسیار بسیار پر خرج هستند و از طرف بنیاد ها و افراد شخصی بسیار بسیار اندك پشتیبانی می شوند. كمك های را معمولا دانشگاه ها و یا موضوعات دانشگاهی در اولویت اول دریافت می کنند و پروژه هایی مثل پروژه من كه مخاطبم عموم مردم هست متاسفانه هیچگونه شانسی ندارند. ما ایرانی ها همیشه خیلی با هیجان از دست آوردهای فرهنگی مان حرف می زنیم و حتی  به غیر ایرانی ها اجازه نمی دهیم كه بگویند بالای چشم فرهنگ مان ابرو هست! ولی در هنگام فرهنگ سازی عده بسیار اندكی حاضرند از یك پروژه پشتیبانی كنند. این خیلی به ضرر فرهنگ ما تمام می شود، برای همین هم هست که از فرهنگ ما مطلب غیر دانشگاهی در بازار خارج از ایران بسیار نادر یافت می شود. جای پروژه هایی مثل كلیله و دمنه خیلی خالی ست ولی شما بفرمایید مثلا من چگونه می توانم چندین سال زندگی را بدون كمك بگذارنم و یك كلیله و دمنه درست كنم؟ بگذریم. این سؤالت خودش جای یك مصاحبه كامل دیگر را دارد كه برایت توضیح بدهم مشکلات و مشقات کار پروژه های فرهنگی در خارج از ایران چگونه است. شاید روزی این مصایب كار فرهنگی در خارج از ایران رو در یك كتاب بنام "آه نامه" برای مردم تعریف كنم {می خندد!}

- الان در حال آماده سازی نسخه «کتاب برجسته» و یا «پاپ آپ» همین کتاب شاهنامه هستی، این ایده اصلا از کجا آمده و ویژگی هایش چیست، الان برای تهیه این نسخه با چه مشکلاتی رو به رو هستی؟

- بله، در حقیقت از اولین روزی كه من و همسرم شروع به ساخت شاهنامه كردیم به این نیت بود كه یك نسخه «پاپ آپ» یا «بازشو» هم از آن درست كنیم، ولی در آن زمان این کار از نظر اجرایی کار بسیار پیچیده ای بود. الان كه كتاب بیرون آمده و استقبال هم شده می توانیم آن رویای قدیمی را هم بر آورده كنیم، به خصوص كه با هنرمند منحصر به فردی بنام «سایمون آریسپ» داریم همكاری می كنیم. او یكی از بهترین هنرمندان این شیوه از كتاب سازی است و خودش هم از همین طریق شیفته شاهنامه شده! این یك همكاری بسیار نادر است چون تعداد هنرمندانی كه كتاب «پاپ آپ» یا «بازشو» درست می كنند بسیار اندک و انگشت شمارند.
جواب قسمت دوم سوالت را قبلا دادم. مشکل بزرگ، مسئله مالی است. الان با سایمون یك صفحه درست كردیم و از مردم خواستیم كه هر كسی هرچه در توانش هست از یك دلار تا هرچقدر به این پروژه كمك كند. این كتاب اولین كتاب بازشوی با قصىه ایرانی است و در حقیقت یک پروژه ملی دیگر است و نه یك کتاب شخصی. ما اینجا فرهنگ سازی می كنیم تا پیشینه غنی فرهنگ مان را در دنیای خارج از ایران بشناسانیم. این كار را گروه های اقلیت دیگر مثل ایتالیایی ها، ایرلندی ها و یهودیان هم پیش از این انجام دادند كه به نظر من قابل الگو بردای هستند، چون نحوه پشتیبانی گروهی شان از فرهنگ سازی واقعا قابل تحسین است. {صفحه حمایت مالی از اولین شاهنامه «پاپ آپ» را این جا بیابید}

- برنامه آینده «شاهنامه» ات چیست؟ قصد نداری به صورت انیمیشن بسازی اش؟ و یا از مراحل و مصائب تهیه اش یک مستند تهیه کنی؟ و یا مسائل مالی همچنان مانع است؟ 
- ببینید با پروژه شاهنامه بنیادی ساخته شده كه بناهای مختلفی می شود روی آن ساخت. البته من به خاطر پیشینه ام خیلی علاقه به ساخت انیمشن دارم ولی همان طوری که گفتی فراهم كردن هزینه مالی اش بسیار دشوار است. ولی خبر خوب این است كه قصد دارم یك نمایش سایه بازی بر اساس شاهنامه کار کنم و خوشبختانه این بار بنیادهای خارجی بسیار به آن علاقه نشان داده اند. پس همان طور كه می بینی من خواب های زیادی برای شاهنامه دیده ام و امیدوارم بشود این قصه ها را در فرهنگ غربی همانند قصه های یونانیان نهادینه كرد. این حركت را باید از یك جا شروع كرد، آن «یک جا» به نظر من همین جا و همین امروز است.