پنجاه سال پیش، پست ایران به مناسبت فرارسیدن نوروز ۱۳۴۳ خورشیدی، دو قطعه تمبر یادبود ده شاهی و یک ریالی با نقشی از گل را منتشر کرد. این در حالی بود که تا آن زمان صد سال از عمر انتشار تمبر در ایران می‌گذشت.
تمبرهای نوروزی در روزگار پهلوی دوم، هر ساله چاپ و پیش از نوروز عرضه می‌شد. اما پس از آن دوره، این پیوستگی خدشه‌دار شده و شرکت پست، یک سال در میان و‌گاه حتی با وقفه‌ای دوساله، تمبرهای نوروزی را به چاپ می‌رساند. شوربختانه هنگامه انتشار این تمبر‌ها در روزگار جاری به وقت نبوده و‌گاه تمبر نوروز به جای آنکه در اسفند به چاپ برسد، فروردین منتشر می‌شود. این درحالیست که این تمبر می‌بایست پیش از نوروز انتشار یابد تا نامه نگاری‌های های سال نو را، رنگی نوروزی بخشد.
با توجه به اهمیت و قدمت نوروز به عنوان کهن‌ترین جشن ایرانیان، این سوال همیشه مطرح بوده که چرا پیش از آن و در طی صد سال قبل، پست ایران به فکر انتشار تمبر نوروزی نیفتاده بود. بررسی روند انتشار تمبرهای نوروزی در طی این پنجاه سال، نیازمند مطالعه‌ای گسترده است. متاسفانه به دلیل کمبود اسناد و منابع پژوهشی و تاریخی در این زمینه، اطلاعات چندانی از سیر تحول تمبرهای نوروزی و چگونگی انتشار آن‌ها در دست نیست اما آنچه روشن است، این است که این تمبر‌ها در دوره‌های مختلف، بیانگر سلیقه‌ها و گرایش‌های عمومی در زمینه طراحی اوراق بهادار مثل تمبر و اسکناس در مملکت بوده‌اند.
نشانه‌های تصویری تمبرهای نوروز قبل از انقلاب ۵۷
خاستگاه نوروز طبیعت است. ما ایرانیان به شیوه‌ای نمادین بازگشت به آغاز را در نوروز بزرگ می‌داریم. همیشه بازگشت به آغاز، همراه با شکوفایی، توانمندی و خرمی است. همچنین فروردین در زبان پهلوی ماه اغاز رستن نباتات و برج حمل، حامل آفتاب است. بسیاری از پژوهشگران فرهنگ ایران، ریشه آن را در آیین‌های مربوط به فرهنگ کشاورزی و ستایش بهار به عنوان فصل نوزایی، برکت و نعمت می‌دانند. از این رو طبیعت و نشانه‌های آن، به سانِ نقش مایه‌هایی تکرار شونده از آغاز انتشار تمبرهای نوروز، الهام بخش طراحان این تمبر‌ها بوده است. اما نگاه و رویکرد آن‌ها اغلب بسیار سطحی و بعضا ساده‌انگارانه بوده است.
در تمبر ۱۳۴۳ که در واقع نخستین تمبر نوروزی منتشر شده در ایران است، شاخه‌ای پرشکوفه را می‌بینیم که بر دو زمینه جداگانه آبی و سبز با قیمت‌های ۱ ریال و ۵۰ دینار طراحی شده است.
پس از آن، در سال ۱۳۴۴، برای نخستین بار تصویر رنگ پریده سبزه، یکی از عناصر اصلی هفت سین، که نماد رویش و برکت و نشانه پیوند آدمی با طبیعت است، به عنوان نقش مایه اصلی به کار گرفته شد. این در حالی ست که از سفره هفت سین، تنها سه بار در تمبرهای نوروزی استفاده شده است. در ۱۳۴۹ برای اولین بار، تصویری از هفت سین بر زمینه‌ای از ترمه منتشر شد. پس از آن نیز در سال‌های بعد از انقلاب، دو سال پیاپی یعنی سال ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ نقش این سفره، زینت بخش تمبرهای نوروزی شد.
در دهه پنجاه اما طراحان تمبر از موتیف‌های گیاهی فاصله گرفته و به نقوش پرندگان و جانورانی که هر کدام نمادی از فرهنگ اساطیری ایران (مثل ماهی) و یا باور‌ها و روایت‌های عامه‌اند (مثل پرستو)، روی آوردند. در یکی از تمبرهای سال ۱۳۴۸، نقشی رنگین از یک طاووس دیده می‌شود. طراحی این تمبر بسیار ساده است و طراح، اطلاعات مربوط به آن از قبیل قیمت، پست ایران و سال انتشار را با حروف نستعلیق فارسی و لاتین، با کمترین سلیقه و خلاقیت در کنار هم چیده است.
در تمبر نوروز ۱۳۵۱، دو قناری بر شاخه‌ای سبز نقش بسته است. تفاوت این تمبر با تمبرهای دوره‌های قبل از نظر طراحی، تفکیک فضای آن به دو سطح رنگی زرد و صورتی، به جای استفاده از زمینه تک رنگ است که فضا را متفاوت و از نظر بصری چشم‌نواز‌تر کرده است.
ماهی در فرهنگ اساطیری ایران، یکی از نمادهای آناهیتا، الهه آب، زایش وتازگی است. (هرچند برخی از پژوهشگران و اسطوره‌‌شناسان همچون «دکترجلال ستاری» حضور ماهی قرمز در نوروز را متعلق به فرهنگ چین می‌دانند.) از سوی دیگر، فصل زمستان برابر برج حوت (برج ماهی) است و خورشید در آغاز بهار، از برج ماهی به برج حمل می‌رود. تلقی عمومی از ماهی نمادین نوروز، ماهی قرمز (گلد فیش) است که برای اولین بار به شکل دو ماهی قرمز شناور در آب، در یکی از تمبرهای نوروزی ۱۳۴۶ ظاهر شد.
در سال ۱۳۵۲ مجموعه‌ای پنج تایی از تمبر با نقش ماهی‌های مختلف منتشر شد. بعد از انقلاب نیز در سال‌های اوایل دهه هشتاد، این نقش، مثل ماهی‌های آب شیرین و آب شور، تصویر اصلی تمبرهای نوروزی شد.
در سال ۱۳۵۵ اما، برای نخستین بار، تاج شاه در سمت راست بالای تمبرهای نوروزی قرار گرفت. تمبرهای این سال همچنین، شامل مجموعه‌ای سه تایی از ظروف قدیمی ایرانی مثل گلابدان، بخاردان و شمعدان است که بر زمینه‌هایی با رنگ‌های متنوع طراحی شده‌اند.
حاجی فیروز، در فرهنگ ایران، طلایه دار بهار و نوید دهنده نوروز و شادی، همچنین پرسونای ست که با فراهم آوردن اسباب مسرت در مقابل ظلم حکام می‌ایستد و این همان تقابل خیر و شر (اهورا و اهریمن) اساس مضمون اغلب اسطوره‌های ایران است. زنده یاد دکتر «مهرداد بهار»، اسطوره‌شناس و پژوهشگر ایران باستان اعتقاد داشت سیاهی صورت حاجی فیروز به دلیل بازگشت او از سرزمین مردگان و لباس سرخ او نشانه گرمای خورشید است
این تصویر برای اولین بار بر روی یکی از تمبرهای سال ۱۳۴۷ چاپ شد اما در بالای تمبر به جای نام حاجی فیروز، نام میر نوروزی آمده است که ماهیتش متفاوت با حاجی فیروز در فرهنگ ایران است. چرا که می‌رنوروزی، رسمی در ایران قدیم بود و بر اساس آن در ایام نوروز، به عنوان تفریح و مضحکه، فردی عامی را به عنوان پادشاه یا امیر یا حاکم موقت (میر نوروزی) انتخاب می‌کردند و فرمانرویان و حکام محلی، برای چند روز، زمام امور را به عهده‌اش می‌سپردند و پس از ایام نوروز نیز دوران حاکمیت او به پایان می‌رسید. این رسم در برخی شهرهای کوچک و بعضی روستا‌ها، همچون دهات اطراف کردستان، هنوز زنده است. بعد از انقلاب، تنها یک بار، تصویر حاجی فیروز در سال ۱۳۸۶ بر روی تمبر نوروزی ظاهر شد.
در سال‌های آخر قبل از انقلاب اسلامی، شاهد رویکرد تازه‌ای در طراحی تمبرهای نوروزی هستیم و آن استفاده از نقش‌های مربوط به «اقوام مختلف ایرانی» است.
در سال ۱۳۵۶ همزمان با تغییر تقویم هجری شمسی به تقویم شاهنشاهی، تمبر نوروزی نیز با تاریخ ۲۵۳۶ بر پیشانی آن منتشر شد.
نشانه‌های اسلامی در تمبرهای نوروزی بعد از انقلاب ۵۷
بعد از پیروزی انقلاب، ارزش‌های فرهنگی دوران قبل دگرگون شد و همراه با حاکم شدن ایدئولوژی اسلامی و گرایش حاکمیت برای تضعیف ملی گرایی و پاس داشتن آیین‌ها و سنت‌های اسلامی به جای رسم‌ها و آیین‌های کهن و باستانی، بزرگداشت نوروز به عنوان یک جشن ملی، به چالش اصلی جمهوری اسلامی و مردمی که خواهان حفظ سنت‌های ملی خود بوده و به آن‌ها افتخار می‌کردند؛ تبدیل شد. به هر حال، نوروز به عنوان یک جشن ملی و رسمی باقی ماند اگرچه ظواهر اسلامی بیشتری پیدا کرد.
به دنبال تغییر سیاست‌های حکومت در قبال نوروز، تمبر نیز همانند پرچم و پول رایج کشور، تغییر شکل داده و قالبی اسلامی به خود گرفت. پست جمهوری اسلامی در ادامه سیاست‌های رسمی حکومت برای اسلامیزه کردن فرهنگ ایرانی، به انتشار تمبرهای مناسبتی از جمله تمبرهای نوروزی ادامه داد با این تفاوت که علاوه بر حفظ نمادهای گذشته، به تدریج شعار‌ها و نشانه‌های اسلامی نیز به تمبرهای نوروزی اضافه شدند. مهم‌ترین نشانه اسلامی شدن تمبرهای نوروزی، درج دعای عربی «یا مقلب القلوب والابصار» بر سرلوحه تمبرهاست. همینطور در تمبرهای نوروزی سال ۱۳۷۷ و ۱۳۸۶ که مربوط به سفره هفت سین است، با قرار دادن قرآن در پیش زمینه کادر، بر هویت اسلامی نوروز تاکید شده است
نخستین تمبرهایی که بعد از انقلاب اسلامی در نوروز منتشر شد، همچنان تحت تاثیر تمبرهای نوروزی پیش از انقلاب، مربوط به اقوام ایرانی است و استفاده از آن تا سال ۱۳۶۱ ادامه می‌یابد.
البته در تمبر نوروز۱۳۵۸ که نخستین بهار پس از پیروزی انقلاب بود، در کنار تصویر زن و مرد کرد، نقش گل محمدی نیز قرار گرفت تا اشاره‌ای باشد به «بهار آزادی» چندان که در بالای آن نیز به پست ایران، نوشته شده بود: «انقلاب اسلامی»
از ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۲ انتشار تمبرهای نوروزی با نقوش گیاهی به مدت ده سال بدون کمترین خلاقیت و در راستای تمبرسازی دهه چهل ادامه می‌یابد. دهه‌های هفتاد و اوایل هشتاد نیز دوره بازگشت به ایده استفاده از نقوش جانوری است.
تمبرهای منتشر شده در اواسط دهه هشتاد اما، جلوه نوروزی بیشتری دارند. در نقوش این دوره عناصری همچون سیب، سبزه، تخم مرغ‌های رنگین و گندم در کنار تنگ بلور ماهی قرمز دیده می‌شود.
همینطور برای اولین بار در سال ۱۳۸۶، از تصویر نوازندگان سرنا در تمبر نوروزی (هرچند در پس زمینه) استفاده شده است. استفاده از تخم مرغ‌های رنگی با نقش ماهی و گندم در کنار تنگ بلور حاوی ماهی قرمز در تمبر نوروزی سال ۱۳۸۷ نشان دهنده نوعی نوآوری در اجرای این نوع تمبرهاست.
تمبر سال ۱۳۸۸ نیز از نظر طراحی و اجرا با نمونه‌های قبلی متفاوت است و به نظر می‌رسد که بیشتر تحت تاثیر کارت تبریک‌های نوروزی رایج در این دوره اجرا شده است که شامل ترکیب عناصر اسلامی (دعای عربی سال تحویل) با نشانه‌های ملی و تاریخی (سرستون هخامنشی تخت جمشید) است. اما همچنان این گونه تمبر‌ها، از نظر زیبایی‌شناسی بصری و گرافیگی، هیچ نکته چشمگیر و قابل توجهی ندارند.
سال ۱۳۹۰، همزمان با جشن جهانی نوروز و ثبت آیین نوروزی در یونسکو، تمبرهایی به این مناسبت منتشر شد. در این سال، مجموعه‌ای هفت تایی از تمبرهای نوروزی منتشر شد که نه تنها از نظر قطع با تمبرهای سابق فرق داشت و شش ضلعی بود بلکه در هر کدام از آن‌ها یکی از سین‌های هفت گانه هفت سین با مرکزیت کتاب قرآن نقش بسته بود. از تمبر یادبود نوروز ۱۳۹۲ با نقش‌هایی طبیعی نیز در حاشیه مراسم ملی استقبال از نوروز، با حضور احمدی‌نژاد، اعضای دولت، سفرای کشورهای خارجی و جمعی از هنرمندان، رونمایی شد.
شاید در دنیایی که نامه نگاری، مفهوم گذشته خود را از دست داده و ارتباطات و مکاتبات بین انسان‌ها بیشتر از طریق‌ای میل یا پیامک (اس‌ام اس)، انجام می‌شود، تمبر‌ها دیگر آن کاربرد و اهمیت سابق را نداشته باشند اما میل به چاپ تمبر یادگاری و علاقه به گردآوری آن هنوز هم در سراسر جهان پابرجاست و تمبرهای نوروزی نیز برای ما یادآور پیک بهاری و ارمغان‌های نشاط بخش نوروزی خواهند بود.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر