فصل ۱۴ رمان "ایران سکولار؛ سال ۱۴۲۹" / رویارویی با بحران زیست‌محیطی به ارث رسیده از دوران جمهوری اسلامی

برای مطالعه فصل های ۱ تا ۱۴ کتاب "ایران سکولار؛ سال ۱۴۲۹" اینجا را کلیک کنید.

بخشی از فصل ۱۴ رمان:

... آقای گرامی وزیر نیرو با نشان دادن نقشه هایی از وضعیت سدها و منابع آبی کشور در یک دهه اخیر بر روی صفحه نمایش بزرگ، توضیحات مبسوطی می دهد. آقای گرامی از روی این نقشه ها نشان می دهد که چگونه تشدید بحران آب در زمان جمهوری اسلامی، از اوایل دهه ۱۴۱۰ به تدریج حکومت را به این نتیجه رساند که ادامه کشاورزی در بسیاری از نقاط کشور از اساس امکانپذیر نیست. در آن مقطع، کمبود آب آشامیدنی در نواحی گسترده ای از ایران، نظام را وادار به تعریف مساله آب به عنوان یک "بحران فوری امنیتی" و طراحی سیاست های کلان برای مهار این بحران کرد.

وزیر نیرو می گوید در چنان شرایطی، حکومت با هدف مقابله با بحران کم آبی، دو تصمیم راهبردی گرفت. یکی از آنها، عبارت بود از کلید زدن پروژه ایران رود برای انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان به دریای خزر، که بعد از ۸ سال پی گیری کُند و پرهزینه نهایتاً رها شد. تصمیم دیگر نیز، عبارت بود از ممنوع کردن اجرای هر گونه پروژه آبی جدید برای تأمین آب زمین های کشاورزی (از احداث سد گرفته تا پروژه های انتقال آب رودخانه ها یا حتی احداث چاه های عمیق). آقای گرامی متن صورتجلسه ای از شورای عالی امنیت ملی با نام "سند سیاست های کلی نظام برای مقابله با بحران آب" را روی صفحه نمایش نشان می دهد که در سال ۱۴۰۸ تنظیم شده و موضوع آن، انتقال تدریجی روستاییان نواحی "به کلی بی آب" به مناطق دیگر، احداث شهرک های مسکونی برای اسکان آنها و تاسیس کارگاه های تولیدی (حتی اگر توجیه اقتصادی نداشته باشند) برای اشتغال آنها بوده است. به گفته وزیر نیرو: "اگر چه حتی برای تأمین آب آشامیدنی چنین شهرک هایی نیز آب کافی وجود نداشت، اما با توجه به اینکه در آن زمان حدود ۹۰ درصد کل منابع آب کشور صرف کشاورزی می شد، متوقف کردن کشت و کار در مناطق کم آب، ابعاد بحران را به میزان قابل ملاحظه ای کاهش می داد."

رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست، بحث را پی می گیرد و توضیح می دهد که در اوایل دهه ۱۴۱۰، بیش از ۸۵ درصد از کل حجم بارش و آب های تجدیدپذیر کشور از طریق سدهای متعدد مهار شده بود، که حدود دو برابر بیش از نسبت مجاز به شمار می آمد: "مهار بیش از حد مجاز آب های تجدید پذیر، باعث شده بود تا رودها، چشمه ها و چاه های متعددی خشک شوند و ذخایر آب زیرزمینی کشور به شدت کاهش پیدا کند؛ که گسترش خشکسالی و نابودی محیط زیست از نتایج اجتناب ناپذیر آن بود." آقای ترکمان یادآور می شود که علت اصلی سدسازی در آن مقطع، تأمین آب مورد نیاز مناطقی بود که با بازدهی بسیار پایین، محصولات کشاورزی و باغی تولید می کردند.

وی همچنین نقشه ای از وضعیت روستاهای ایران در سال ۱۴۰۸ را به نمایش می گذارد که نشان می دهد تا آن زمان، عملاً هزاران روستای ایران به خاطر بی آبی و از بین رفتن امکان کشاورزی به کلی تخلیه شده و ساکنان آنها، به مناطق دیگر مهاجرت کرده بودند. آقای ترکمان نتیجه می گیرد که حتی اگر دولت وقت تصمیم به انتقال جمعیت روستاهای کم آب به شهرک های جدید التاسیس نمی گرفت هم، معلوم نبود این روستاها تا چند وقت دیگر ادامه حیات بدهند.

بعد از رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست، آقای معصومی وزیر کشور در مورد نگرانی های سیاسی – امنیتی رژیم سابق از مهاجرت ساکنان روستاهای کم آب به شهرها صحبت می کند. وزیر توضیح می دهد که در فاصله سال های ۱۴۰۰ تا ۱۴۲۸ (آخرین سال جمهوری اسلامی) جمعیت روستایی ایران از حدود ۲۰ درصد به کمتر از ۱۰ درصد رسید که بخش عمده آن را "مهاجرت خودجوش از روستاهای بی آب" تشکیل می داد اما تا حدی هم نتیجه سیاست حکومت برای انتقال جمعیت روستایی به شهرک های جدید التاسیس بود. او تاکید می کند که از سال ۱۴۱۰ که کار انتقال روستاییان مناطق کم آب به این شهرک ها شروع شد تا سال ۱۴۲۸، مجموعاً ۵ میلیون نفر به شهرک های جدید منتقل شدند؛ که اگر چه تعداد نسبتاً زیادی به حساب می آمد، اما قابل مقایسه با جمعیت مهاجر روستایی از سال ۱۴۰۰ به بعد نبود.

آقای معصومی می گوید گزارش های دولتی به جا مانده از سال های ۱۴۰۸ تا ۱۴۱۰ نشان می دهد یکی از دلایل تصمیم حکومت برای احداث شهرک های جدید و انتقال جمعیت روستاهای بدون آب، نگرانی از بابت تبعات امنیتی سرازیر شدن ساکنان ناراضی روستا به شهرها و به ویژه شهرهای بزرگ بوده است.

به گفته وزیر کشور، دستگاه های حکومتی ایران، نگران تکرار تجربه ای مشابه ها با تجربه مهاجرت روستاییان در دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ بوده اند که به یکی از عوامل تسهیل کننده انقلاب ۱۳۵۷ منجر شد: "در آن زمان، این روستاییان فقیر که عمدتاً به کارگری و شغل های کاذب اشتغال داشتند، با دیدن زرق و برق شهرهایی چون تهران نسبت به طبقات مرفه و حکومت کینه پیدا می کردند. در آستانه انقلاب بسیاری از همین روستاییان به نیروهای پیاده انقلابیون در خیابان ها تبدیل شدند که در سرنگونی حکومت مشارکت موثر داشتند." آقای معصومی ادامه می دهد: "به عبارت دیگر حاکمان جمهوری اسلامی نگران بودند تجمع روستاییان ناراضی در شهرها باعث شود به همان شیوه که زمانی بنیانگذاران این حکومت از روستاییان مهاجر علیه رژیم سابق استفاده کرده بودند، مهاجران جدید به خطری امنیتی برای نظام مستقر تبدیل شوند."

وزیر کشوردر عین حال یادآوری می کند که اگر چه در نهایت، تغییر حکومت ایران از طریق انقلاب خیابانی صورت نگرفت و در نتیجه روستاییان مهاجر در آن نقشی نداشتند، اما همین که حکومت از ترس اعتراضات احتمالی دست به تأسیس شهرک های جدید برای اسکان آنها زد، تحول مثبتی بود. استدلال آقای معصومی این است که "هرچند در آن شهرک ها شرایط زندگی اسفبار بود، شغل و زیرساخت های کافی وجود نداشت و تنش زیادی میان ساکنان روستاهای مختلف ایجاد می شد، ولی باز وضعیت زندگی در شهرک های جدید، از زندگی در روستاهای بدون آب بهتر بود."

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در ادامه توضیحات آقای معصومی اضافه می کند: "علاوه بر اینکه متوقف شدن کشاورزی پرهزینه در روستاهای بی آب، در جلوگیری از انهدام کامل ذخایر آبی در برخی از مناطق کشور، نقش قابل ملاحظه ای داشت."

رئیس جمهور در پایان جلسه می گوید: "بنابراین با وجود اینکه در این دهه های اخیر، واردات محصولات کشاورزی از خارج مستمراً رو به افزایش بود، اما احتمالاً چاره ای هم جز این کار وجود نداشت." آقای ترکمان تایید می کند: "این واردات، همراه با حجم گسترده ای از فساد، پورسانت و سوء مدیریت صورت می گرفت؛ اما به طور کلی هزینه های افزایش واردات، حتماً کمتر از هزینه های نابودی کامل ذخایر آبی با کشاورزی در مناطق خشک بود."..