شاهرخ حیدری: کارتون می‌تواند یک مانیفست‌ باشد

فروردین ماه هر سال کتابی از کارتون‌های کار شده در «ایران‌وایر» را برای شما گرد‌آوری و منتشر می‌کنیم. امسال هم بنا بر سنت سه‌ساله «ایران وایر»، این عیدانه را تهیه کرده‌ایم. در این کتاب، کارتون‌های «شاهرخ حیدری» در چهار فصل گرد آورده شده اند. این کارتونیست مطرح ایرانی، دانش آموخته رشته معمارى است. او در دو دهه اخیر با مجلات و نشریاتی مانند «شرق»، «همشهرى»، «نشاط» و «توانا» همکاری داشته است.

شاهرخ حیدری یکی از معدود کارتونیست‌های ایرانی ا‌ست که در اغلب جشنواره‌های معتبر جهانی یا به عنوان شرکت کننده حضور داشته یا یکی از اعضای هیات داوران بوده است. قبل از خواندن این گفت‌وگو، پیام تبریک نوروز ۱۳۹۵ شاهرخ حیدری را بخوانید:«ضمن تبريك سال نو خورشيدى به همه دوستان و هم ميهنان عزيز، به عنوان يك كارتونيست هميشه تلاش كرده ام كه مرز احترام و حرمت افراد حقيقى كه در كارتون ها به عنوان كاراكترهايم نقش ايفا مى كنند را حفظ كنم. ولى ذات نقادانه كارتون و كاريكاتور را هم بايد در نظر داشت. ممكن است اين ماهيت اعتراضى كارتون، ناگزير عده اى را رنجانده باشد كه اگر رنجانده ام، متاسفم .»

برای دانلود نسخه پی دی اف کتاب سال شاهرخ حیدری اینجا را کلیک کنید.

چه تفاوتى بين كارتون و كاريكاتور وجود دارد ؟

كاريكاتور هنر اغراق آميز كردن اجزاى يك پرتره است و در بالاترين سطح، سعى دارد با دست‌مايه قرار دادن اين اغراق ها، به خصوصيات درونى افراد اشاره كند .كارتون امروزه انواع مختلفى دارد؛ يعنى در هر بسترى كه توليد و منتشر مى شود، با جنس طنزى كه دارد، نوعى خاص از مخاطب را در نظر دارد. از شناخته شده ترين اين سبك ها، «Editorial Cartoon»، «GAG cartoon»، «black humor» و «comic strip» هستند .
در كارتون هاى مطبوعاتى، اغلب به موضوعات روز پرداخته مى شود و اين موضوعات چون به سياستمداران و افراد شناخته شده مى پردازند، ناگزير چهره اين افراد هم گاهى دست‎مايه طنز مى شود. يعنى كاريكاتور به نوعى در اين كارتون ها نقش دارد. اغلب كارتون هاى مطبوعاتى جهان با طنز كلامى هم همراه هستند كه نمونه هاى مشهور و شناخته شده ايرانى آن، همان كارتون هاى «گل آقا» است؛ كارتون هايى كه در بالنِ بالاى سر افراد، ماجرايى و طنزى نوشته مى شد

نوعى ديگر از كارتون هم هست كه بيش تر به جنبه هاى هنرى و سمبوليك اين هنر مى پردازد و براى درك كافى پيام اين كارتون ها بايد سمبل ها و نشانه هاى تصويرى دنياى هنركارتون را شناخت. اين سمبل ها به مثابه كلمات هستند كه در مجموع، شعرى تصويرى را توليد می کنند. عدم شناخت كافى این سمبل ها، در فهم پيام اصلى كارتون ايجاد مشكل مى كند. در واقع، اين شيوه از كارتون، ادامه تفكر سورئاليست هاى نقاش است با اين تفاوت كه در كارتون به طنز و هجوهاى روزمره و موضوعات مجرد بيش تر پرداخته مى شود .

پرداختن به موضوعات اجتماعی، نقطه مشترک کارتون و کاریکاتور است؛ چه مولفه‌هایی این دو را از هم تفکیک می‌کنند.

مي شود به نوع مستقيم بودن و يا نبودن طنز در اين دو اشاره كرد. با وجود اين كه هر دو آن ها منبع تغذيه و بستر اجتماعى مشترك دارند ولى ابزار متفاوتى هستند. در كاريكاتور امكان عميق شدن در موضوعات مختلف اجتماعى،سياسى  جايى ندارد و در غايت به اغراق چهره شخصى و يا اشخاصى مى پردازد. سبك و تكنيك و هم چنين توانمندى هنرمند كاريكاتوريست مى تواند فضاى ويژه اى را ايجاد كند ولى براى عمق بخشيدن به موضوعات اجتماعى نياز به جعبه ايزار بزرگ ترى داريم؛ ابزارى چون طنز كلامى، كاريكاتور، فضا سازى و استفاده از عناصر و نشانه ها و... . در نهايت مي توان گفت هر دو مكمل هم هستند و اگر كارتون را نوعى مقاله تصويرى بدانيم، كاريكاتور به تنهايى بخشى و يا پاراگرافى از اين مقاله است .

با عمومیت یافتن شبکه‌های اجتماعی در سال‌های گذشته و گستردگی رسانه های اینترنتی، گمان می‌کنید کارتون جایگاهی در جامعه مدنی پیدا کرده است؟

بالطبع تاثير به سزايى داشته است. می دانيم كه سرانه مطالعه ما ايرانيان بسيار پایین است. در عرصه مطبوعات و رسانه و نشريات اينترنتى هم اغلب مخاطبان اصطلاحا «تيترخوان» و يا «سوتيترخوان» هستند. در اين بين، كارتون كه پيش تر به استعاره اشاره كردم كه يك مقوله تصويرى است، در ميان مخاطبان اين طيف از رسانه ها جايگاه ويژه اى دارد. به تجربه ناقص شخصى خودم، يك كارتون خوب بسيار بيش تر از يك مقاله خوب در هر زمينه اى توسط مخاطبان در شبکه های اجتماعی باز نشر می شود. من علت اين مساله را روحيه طناز ايرانى ها می دانم و اين كه در زندگى كوچك و بسته بندى شده امروزى ما هضم چكيده اى تصويرى، سريع تر از خواندن مقاله اى بلند و بالا است. گرچه كه هر دو در يك جهت عمل می کنند ولی دو مديا ى كاملا متفاوت هستند. اين مقايسه ام تنها از جهت سرعت انتقال و باز نشر موضوعات است و از منظر ديگر معتبر نيست.

کارتون در حال حاضر چه تاثیری در جامعه ایران دارد؟

خاطرم هست كه اوايل كار حرفه اى ام به عنوان يك كارتونيست - شايد حدود 20 سال قبل- تصور غالب وعمومى از كارتون و كاريكاتور نوعى مورد استهزا قرار دادن ديگرى بود. نشريات تخصصى  طنز بيش تر به كارتون مى پرداختند و اغلب نشريات ديگر با يك كارتون روز و ستون هفتگى طنز، سعى داشتند اين تصور را تغيير دهند. به نظرمن، آن تلاش ها امروز به نتيجه رسيده است. شخصا به عنوان كارتونيست، خاطرات عجيب و غريب تلخ و شيرينى در رويارويى با مخاطبان خوب و يا مسولان عصبانى داشته ام. همان طور كه قبلا توضيح دادم، كارتون امروز جزيى جدا نشدنى از يك رسانه است. رسانه های داخلى، كارتونيست هايى را به طور آزاد استخدام كرده اند و يا به نوعى كارمند كارتونيست دارند. رسانه هاى حرفه اى بيرون از مرزهاى ايران هم اهميت كارتون را به درستى درك كرده اند و از اين ابزار نقادانه به خوبى استفاده مى كنند. مردم نیز با كارتونيست ها و جهان‌بينى ان ها آشنا تر هستند و اغلب نگاه طنزآميز به موضوعات گاه سخت و تلخ را جزيى از يك رسانه مى شناسند .

کارتون زبان اعتراضی جامعه محسوب می‌شود  یا روایت گر اتفاقات اجتماعی است؟

هر دو.ماهيت کارتون، اعتراض و نقد است. هرجا که نقدی باشد، حتما حرفی برای گفتن و اعلان اعتراضى است. من فکر می‌کنم که کارتون می‌تواند در کنار مانیفست‌های دیگر، در یک اتفاق اجتماعی و یا در یک حرکت اجتماعی نقش ويژه  خود را داشته باشد؛ به عنوان مثال، وقتی که سگ‌کشی در ایران  اتفاق می‌افتد، هر دو عامل روايت گرى و اعتراض را در خود دارد. شايد تماشا و باز نشر تصاوير از اين دست حوادث سخت و دردناك باشد ولى انتشار يك كارتون خوب مى تواند هم  به اعتراض مردمى بپردازد و هم از شناعت و زشتى باز نشر آن تصاوير اصلى جلوگيرى كند. به شخصه گمان دارم كه نشر فيلم هاى تا آن حد رقت انگيز، در روان مخاطبان و مردم تاثير معكوسى دارد و به نوعى بازنشر تصاوير و رسانه اى كردن خشونت امروزه تبديل به ابزار مهم در دست تروريست ها شده است. به نظرم كارتون مانفيستى كوچك در كنار موج خواسته هاى سياسى اجتماعى هر جامعه است .

شما هم فکر می کنید سانسور در ایران  باعث خلاقیت  کارتونیست‌ها می‌شود؟

محدوديت و سانسور موجب بروز خلاقيت مى شود ولى بايد ديد كه بستر ارايه اين خلاقيت ها هم وجود دارد يا نه. چرا كه به نظرم، ارايه خلاقيت در جوامع با ساختار بسته سياسى مانند تيغ دولبه است. با توجه به بعد معنايى وچند وجهى و نیز استعاره اى بودن هنر كارتون كه مى تواند تعابير متفاوتى براى مخاطبان ايجاد كند، شايد اولين كشته اين راه، همان خلاقيت و بروز آن باشد. به نظرم، تشخيص محدوده اى رها و كم خطر درميان اين همه خطوط بايد و نبايد رنگين، سانسورها كمى سخت است. ولى وجود خفقان و سانسور گاهى هم شكوفايى ايجاد كرده است. با نگاهى تاريخچه اى به مطبوعات ايران و در صدر مشروطه، نشرياتى چون «حشرات الارض» ظهور كرده اند كه اساسا با يارى جستن از روايات كهن ومتل ها و تاثير آن ها در خاطره مردم به توليد كارتون هاى بى نظيرى پرداخته اند. اگر بخواهم دقيق تر مثلى را بياورم، در اين نشريه موضوعات روز كار می شد و كارتونيست ها به جاى كشيدن خان، شاه، وزرا و... افراد را با تنه انسان و سر حيوانات به تصوير مى كشيدند. بالطبع در خاطره مردم، آن كه سر شير را دارد، حتما سلطان و روباه و گرگ هم وزيران هستند. مثال امروزى هم شايد نمونه مجموعه موفق «من گوساله ام» به نويسندگى و طراحى هاى «بزرگمهر حسين پور» باشد .

امضای شما در کارتون‌هایتان، یک طرح است؛ جای دادن طرحی در طرحی دیگر سبب دوگانگی در اثر نمی‌شود؟

در این بیست و چند سالی که دارم کار می‌کنم، بارها امضای من عوض شده است. امضای نوشتاری داشتم، تصویری هم بوده. انگلیسی امضا کردم یا گاهی اسمم را ساده نوشته ام. اما در نهایت به این رسیدم که يك لوگوی تصویرى داشته باشم. در فستیوال‌های هنری، این لوگو خیلی خوب جواب می داد. حتی در یک سری کارتونی‌هایی که خیلی پیچیده‌تر از کارتون‌های مطبوعاتی هستند ونیاز به درک یا سمبل‌شناسی است، اين امضا خوب مى نشست. برای درک مفهوم، من از این لوگو استفاده می کردم و هیچ وقت هم مشکلی از این بابت نداشتم. ولی در عرصه مطبوعات و کارهای ادیتوریال، نقد شما تا حدی وارد است.من یک گرافیست هستم و در تمام این سال‌ها شغل من اين بوده است. وقتی قصد انتخاب لوگو دارم، نمی‌توانم خودم را راضی کنم به این که ساده بنویسم «شاهرخ» یا مثلا اسم هنری خود را بنویسم یا یک چیزی در این مایه‌ها. خیلی تلاش کردم آن را عوض کنم ولی به نظرم این خیلی لوگوی خوبی است و کاری نمی توانم بکنم. شیطنت و تقدسی را دارد كه دوستش مى دارم.