دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن (سوآس) در مهرماه نمایشگاه مهمی با عنوان «شعله جاویدان» درموضوع زرتشتیگری برگزار کرده بود که تا 23 آذرماه ادامه داشت. این نمایشگاه باشکوه که در نوع خود برای نخستین بار برپا شده بود، نظرهزاران بازدیدکننده وعلاقهمند ازسراسر جهان را به خود جلب کرد.
نمایشگاه «شعله جاویدان» که دو طبقه از تالار«برونی» دانشگاه لندن را به خود اختصاص داد، پیشینه تاریخی دین زرتشت را به تصویر کشیده بود؛ از شواهد و متون اولیه برجای مانده از زرتشتیگری و نفوذ این آیین به دربار پادشاهان ایران باستان گرفته تا گسترش دین زرتشت در آسیای مرکزی، تکامل آن پس از حمله اعراب به ایران و مهاجرت زرتشتیان به هند. در این نمایشگاه، نسخههای خطی زیادی از زبانهای باستانی اوستا و پهلوی به نمایش گذاشته شده بود.
آتشکدهای نمادین و تحسینبرانگیز، نمایش صحنههایی از فضای مراسم آیینی زرتشتیان و مدل بازسازی شده راه پله «داریوش اول» در تخت جمشید که روی شیشه حکاکی شده، از دیگر اشیا و آثار به نمایش گذاشته شده در این نمایشگاه به شمار میرفتند.
سالن «پارسی» نمایشگاه مملو از تصاویر و پارچههایی بود که روایتگرداستان ورود پارسیان به هند و رشد جامعه زرتشتیان در دوره حکومت استعماری بریتانیا در شبه قاره هند است.
زرتشتیگری، دین ایران باستان، نگاهی دارد به پیشینه تاریخی سه هزار ساله خود با میراثی در خور توجه؛ آیینی که دامنه نفوذش از مرزهای ایران فراتر رفته است. فلاسفه یونان باستان، نخستین غربیهایی بودند که به مطالعه درباره زرتشت یا زردشت، بنیانگذار آیین زرتشت علاقهمند شدند؛ شخصیتی که موقعیت محکم خود را در ذهن غربیها – اگرچه تغییریافته – تا زمان پیدایش علوم مدرن حفظ کرد.
دامنه گسترش زرتشتیگری در شرق تا مرزهای چین پیش رفته و زرتشتیان به طور جدی به تبادل اندیشههای خود با پیروان سایر ادیان پرداختند.
براساس پیشبینیهای موجود، امروزه زرتشتیگری دین کوچکی محسوب میشود که در سراسر جهان کمتر از 150 هزار پیرو دارد. برپایی این نمایشگاه، انتشار کتاب راهنما و برگزاری همایش علمی مربوط به آن، فرصت کم نظیری را برای زرتشتیان و پژوهشگران این آیین فراهم آورده تا توجه عمومی را به این دین کوچک اما مهم جلب کنند.
درباره انگیزههای برگزاری نمایشگاه «شعله جاویدان»، میزان استقبال بازدیدکنندگان از نمایشگاه و چالشهای پیش روی مطالعات مربوط به آیین زرتشت در محیطهای دانشگاهی، با دکتر«سارا استوارت»، رییس کرسی زرتشت شناسی دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن و ازمبتکران برگزاری این نمایشگاه به گفت وگو نشستیم.
میتوانید کمی در مورد اهداف برگزاری نمایشگاه «شعله جاویدان» توضیح دهید؟ همزمان با این نمایشگاه، کتاب نفیسی هم منتشر کردهاید که به نوبه خود یک اثر ارزشمند به شمار میآید. همراه با اینها، همایشی هم در این زمینه برگزار کردهاید. به نظر میرسد این همه تلاش برای به ثمر رساندن چیزی بیشتر از یک نمایشگاه ساده باشد.
- ایده اولیه برگزاری نمایشگاه از کتاب «پرده نقشدار زرتشتیان: هنر، دین و فرهنگ» گرفته شد. نخست قرار بود نمایشگاهی درباره پارسیان برگزار کنیم اما در نظر داشتیم کاری ارایه دهیم که کل داستان را از زمان پیدایش زرتشتیگری تا پراکندگی کنونی پیروان این آیین پوشش دهد. میخواستیم تمرکزمان بیشتر بر روی تاریخ زرتشتیگری در ایران و کمتر در مورد پارسیان باشد. خلاصه همه ماجرا این گونه شروع شد.
اما اگر انتظار میراثی ماندگار از نمایشگاهی داشته باشید که درمدت دو ماه و نیم میآید و میرود، باید تلاش بیشتری کنید. بنابراین، فکر کردیم که باید به جای انتشار یک کاتالوگ معمولی، کتاب در خوری منتشر کنیم؛ کتابی که باقی بماند. ما هشت مقاله علمی را در قالب یک کتاب کنار هم آوردیم. این کتاب یک بخش علمی دارد و یک بخش آن هم راهنمای قسمتهای مختلف نمایشگاه است. اما از سوی دیگر، میخواستیم همه ببینند که چه کسانی درباره زرتشتگرایی کار میکنند و این که ایده برگزاری همایش از کجا آمده است. امیدوارم در آینده بتوانیم مجموعه این مقالهها را منتشرکنیم.
آیا در برگزاری این نمایشگاه، گاهی این احساس را داشتید که باید با حساسیت بیشتری با موردی برخورد کنید؟ مانند سایر ادیان، جامعه زرتشتیان هم درگیر اختلاف های داخلی مربوط به خودشان هستند.
- موضوع این نمایشگاه درباره تاریخ و تصور بود. در نظر نداشتیم در مورد مسایل حساسی بحث کنیم که به وضعیت امروز مربوط است. میخواستیم تاثیر شگرف آیین زرتشت بر تمدنها، فرهنگها و دیگر ادیان و مذاهب جهان را نشان دهیم. به این منظور، فرهنگهای خارج از مرزهای ایران و در نهایت هند را مورد توجه قراردادیم. به همین دلیل است که ما در این نمایشگاه آثاری از آسیای مرکزی و حتی آثار و اشیایی از چین و جهان قرون وسطای مسیحیت و یهودیت گرد هم آوردیم. خیلی از مردم در مورد این جنبههای آیین زرتشت چیزی نمیدانند. امروزه تعداد زرتشتیان در جهان بسیار اندک هستند؛ احتمالا چیزی حدود 120 هزار نفر و این در حالی است که تاثیر آیین زرتشت و پیشینه تاریخی آن هیچ گونه تناسبی با تعداد کنونی پیروان این آیین ندارد.
استقبال از نمایشگاه چگونه بود؟ چه تعداد بازدید کننده داشتید؟
- استقبال مردم از نمایشگاه عالی و حیرتانگیز بود و از همه جای دنیا بازدیدکننده داشتیم. بازخوردها هم خیلی مثبت بودند. خیلی از مردم میگفتند چیزی در مورد این دین نمیدانستند و وقتی بازدیدشان از نمایشگاه تمام میشود واقعا احساس میکنند چیزی یاد گرفتهاند. خیلی از زرتشتیان احساس میکردند که برگزاری این نمایشگاه باعث شده به زرتشتی بودن خود افتخار کنند.
آیا در مورد تمرکز موضوعی نمایشگاه با اظهارنظر یا سوال چالش برانگیزی از سوی مخاطبان روبهرو شدید؟
- مردم چیزی را میبینند که میخواهند. بعضیها گفتند که این نمایشگاه چیز زیادی درباره خود دین زرتشت ارایه نکرده است. در پاسخ باید گفت که این نمایشگاه درباره تاریخ دین و مردم بود و نه تنها چگونگی انجام مراسم و مناسک زرتشتیگری. ما در آن جا کتابها و نوشتههایی داشتیم که درباره بسیاری از مراسم و آداب و اعمال زرتشتیان با بیان جزییات توضیح میدادند، ضمن این که ماکت یک آتشکده کامل را هم در نمایشگاه قرار داده بودیم.
بعضیها هم گفتند که انتظار داشتهاند در مورد وضعیت جوامع مدرن زرتشتیان در سراسر جهان و به ویژه در ایران چیزهای بیشتری در نمایشگاه ببینند. کل قسمتهای بخش اول نمایشگاه، نوشتهها، زبانها و بهویژه اشیای مربوط به آسیای مرکزی، همه به نوعی با ایران مرتبط بودند.
تمرکز موضوعی طبقه پایین نمایشگاه، سلسلههای پادشاهی هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان در ایران باستان بود؛ یعنی دورانی که زرتشتیگری به دین مورد پذیرش امپراتوریهای بزرگ تبدیل شد. بعد ما به دوره پس از حمله اعراب رسیدیم؛ زمانی که زرتشتیگری در ایران جای خود را به اسلام میدهد.
تمرکز ما در این نمایشگاه بر روی زرتشتیگری معاصر در ایران نبوده است. درباره دوره معاصر، ما به بررسی وضعیت دوره پیش مدرن، یعنی قرنهای نوزدهم و بیستم بسنده کردیم. در ادامه، به داستان پارسی (قصه سنجان) رسیدیم که بازگوکننده ماجرای مهاجرت زرتشتیان از ایران به هند و وضعیت پارسیان در زمان حکومت استعماری بریتانیا برشبه قاره هند بود؛ دورهای که در آن زرتشتیان موفقیتهای اقتصادی و اجتماعی بیشماری کسب کردند.
قابل درک است که روایت مهاجرت زرتشتیان به هند در قالب داستان پارسی جا بگیرد، اما آیا زرتشتیان معاصر ایرانی هم این احساس را دارند که این نمایشگاه داستان آنها را به درستی بیان کرده است؟
- به عنوان متصدیان نمایشگاه، مجبور به انتخابهای بسیار مشکلی از میان گزینههای موجود بودیم. ما درهمه 10 بخش نمایشگاه تا حد امکان تلاش کردیم تا وضعیت زرتشتیان در ایران بعد از حمله اعراب را به نمایش بگذاریم. یکی از چیزهایی که در نظر داشتیم نشان دهیم، رشد ادبیات فارسی نوین و اثر ادبی بسیار مورد تحسین و محبوب ایرانی، یعنی شاهنامه فردوسی بود.
اعمال پادشاهان و قهرمانان در افسانهها و اسطورههای زرتشتی پیش از اسلام و البته متون و نوشتههایی چون افسانههای کهن زرتشتی در «یشتها» را هم در نظر گرفتیم. خود من خیلی مشتاق نشان دادن این مضمون بودم. مینیاتورهای ایرانی ما همگی مربوط به دوره پیش از اسلام بود و بخش کوچکی از نمایشگاه هم به زرتشتیگری در ایران قرن بیستم اختصاص داشت.
آیا امکان این بود که اشیا و آثار بیشتری را از ایران به نمایشگاه بیاورید؟
- بهترین حالت برای غنیتر کردن آن بخش از نمایشگاه، آوردن آثار از خود ایران بود اما هیچ چیز، مطلقا هیچ چیز را نمیتوانستیم از ایران به نمایشگاه بیاوریم. خیلی مایل بودم نقاشیهایی را که در آتشکدههای ایران دیده بودم در نمایشگاه داشته باشیم و اینها از نخستین چیزهایی بود که در مورد امکان آوردن آنها از ایران تحقیق کردم. اما هیچ امکانی برای بیمه این آثارهنری وجود نداشت، از این رو امکان انجام هیچ اقدامی در این زمینه نداشتیم. نمایش عکس میتوانست راهی برای پر کردن آن بخش باشد اما مشکل این جا بود که این نمایشگاه قرار نبود نمایشگاه عکس باشد.
این نمایشگاه در مورد تاریخ دین زرتشت بود و فکر کردیم در گوشه گوشه آن، مضمون زرتشتیگری در ایران به اندازه کافی مورد تاکید قرار گرفته و باید داستان پارسی هم در این میان گفته شود. این بخش هم پر از آثار هنری، نقاشیها و پارچهها بود به طوری که مساحت سالن پارسی دقیقا به همان اندازه سالن دوران پادشاهان ایران باستان است .
آیا دلیل دشواری خارج کردن اشیا و آثار هنری از ایران، مشکلاتی بود که به دنبال وضع تحریمها علیه ایران در زمینه بیمه این آثار وجود داشت ؟
- به امانت گرفتن آثار و اشیای تاریخی و هنری از خارج از کشور مستلزم انجام یک سری کاغذبازیهای اداری دردسرسازاست. شما باید هم با موسسه دارنده آثار و اشیای مورد نظر و هم با دولت آن کشوربه توافق برسید؛ برای نمونه، موزه ملی ایران گنجینههای فوقالعادهای از دوره هخامنشی در اختیار دارد اما خروج هر اثر تاریخی از کشورنیازمند همکاری دولت ایران است. به هر حال، پیش از انجام هر کاری پرسیدم که آیا آثار را برای ما بیمه میکنند و پاسخی که به من داده شد «نه» بود.
تاسفور آآور است که امکان آوردن هیچ یک از آن اشیا یا نقاشیها از ایران به انگلستان فراهم نشد. اگرچه شک دارم که حتی اگرتوافقی هم در زمینه بیمه آثارهنری انجام میشد، مسوولان آتشکدهها یا موزه ملی درایران تمایلی برای ارسال آن آثار به بریتانیا از خود نشان میدادند. در هر صورت، امکان این کار وجود نداشت. در واقع، یک سال زمان برد تا توانستیم مذاکرات مربوط به امانت گرفتن آثار و اشیای تاریخی از ازبکستان و روسیه را به سرانجام برسانیم.
اگر امکانش را داشتید این نمایشگاه را در ایران هم برگزار میکردید؟
- این نهایت آرزوی من است. خیلی دوست دارم این نمایشگاه را در ایران برگزار کنم. در ایران دوستانی دارم، یکی از دانشجویان سابق من و خانوادهاش. با هم در حال ویرایش مشترک کتابی درباره جوامع زرتشتی و جنبههای زندگی زرتشتیان در ایران هستیم که در آینده نزدیک چاپ خواهد شد. اگر میشد این نمایشگاه را به آن جا برد خیلی عالی میشد. میتوانیم بعضی اشیایی را که ممکن است امکان بردن آنها را نداشته باشیم با آثار دیگرجایگزین کنیم یا این که میشود آثاری را از داخل ایران به نمایشگاه اضافه کنیم که حتی نتیجه کار را بهتر هم خواهد کرد.
اگر قرار باشد روزی این نمایشگاه را در کشور دیگری برگزار کنیم، ایران قطعا اولین انتخاب و مقصد من خواهد بود .
آیا محققان ایرانی که در داخل ایران مشغول پژوهش در زمینه زرتشتیگری هستند میتوانند در صحنه بینالمللی حضور فعالی داشته باشند؟ آنها در این زمینه چقدر همکاری میکنند؟
- محققان ایرانی داخل کشورتوانایی حضور در صحنه بینالمللی را دارند و این کار را هم انجام میدهند. با این حال، قطع روابط دیپلماتیک میان بریتانیا و ایران مدتی است مسایل بسیارغیرقابل پیشبینی و دشواری را به وجود آورده است. اگر قرار باشد همایشی اجرا کنید و ندانید که آیا کسی به آن خواهد آمد یا نه، با وضعیت بسیار دشواری روبهرو خواهید شد. اما بله، محققان ایرانی درهمایشهای بینالمللی شرکت میکنند یا بهتربگویم، قطعا در گذشته شرکت کردهاند و امیدوارم از این به بعد هم در تعداد بیشتری شرکت کنند.
آیا برنامهای برای آینده این نمایشگاه دارید؟
- با اتمام این نمایشگاه در 23 آذرماه، همه آثار و اشیای به امانت گرفته شده به موسسههای مربوطه بازگردانده میشوند. ما یک مجموعه آثار فوقالعاده از کتابخانه بریتانیا به امانت گرفتیم که شامل حدود 26جلد کتاب نفیس و از جمله برخی نسخههای خطی مصور بود. همچنین از موزه بریتانیا، چند کتابخانه دیگر، موزه «هرمیتاژ» سن پترزبورگ و موسسههای سمرقند در ازبکستان آثار و اشیایی به امانت گرفتیم که همگی را باید دوباره به صاحبان آنها تحویل دهیم. ماکتهایی را هم که به صورت اختصاصی برای این نمایشگاه درداخل هند ساخته بودیم به بمبئی بازپس فرستاده خواهند شد و در موزه «آلپای وال»، در یکی از کلونیهای پارسی به طور دایم در معرض دید همگان قرار خواهد گرفت.
سازه دیگری که در نمایشگاه داشتیم و من واقعا از آن خوشم میآمد، مدل بازسازی شده راهپله داریوش اول در تخت جمشید بود که روی شیشه حکاکی شده بود. این اثر کپی مدل گچی سه بعدی اصل اثراست که در قرن نوزدهم ساخته شده و در موزه بریتانیا نگهداری میشود. طول مدل اصلی در حدود 13متر است. در طراحی این اثر، طول آن را حدود 10مترکوچکترگرفتیم و آن را روی شیشه حکاکی کردیم. این اثر را هم در بمبئی ساختیم و از آن جا به لندن منتقل کردیم. با دیدن این اثر میتوانیم جنبهای از شکوه و جلال دوره سلطنت هخامنشیان را تصور کنیم. این قطعه هم به بمبئی برمیگردد. همه اشیا و آثار نمایشگاه پراکنده میشوند و بدیهی است که اگر قرار باشد باز بخواهیم همه آنها را درکنارهم بچینیم، مجبورخواهیم شد همه کارهای مربوط به درخواست اشیا و آثار را دوباره انجام دهیم.
مطالعه علمی ادیان دیگر، برای مثال مطالعات اسلامی یا مطالعات یهودی، اغلب با پشتوانه قوی مالی دولت و تأمین کنندگان مالی انجام میشود؛ نهادهایی که از محل درآمد موقوفات و سایر وجوهات امکان چنین مطالعاتی را فراهم میآورند. روشن است که مطالعات زرتشتی از وجود چنین منابع مالی برخوردار نیستند. آیا نبود حامیان مالی تاثیری بر کیفیت این گونه مطالعات دارد؟
- به نظرمن مطالعات مرتبط با آیین زرتشتی از گستردگی نسبتا مناسبی برخوردارند. دانستن این که آیا اضافه کردن کرسیها و استادانِ بیشتر لزوما به افزایش تعداد دانشجویان در این رشته منجر خواهد شد یا نه، دشوار است. البته من دارم این نظر را از یک موضع بسیارممتاز و از دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن مطرح میکنم یعنی تنها جایی در جهان که مطالعات زرتشتی در سطح دانشگاهی در آن جریان دارد؛ جایی که در آن دانشجویان میتوانند اوستایی، پهلوی و دیگر زبانهای کهن ایرانی و همچنین فارسی مدرن و گجراتی را بیاموزند. در واقع، تمام زبانهایی که در نگارش متون زرتشتی از آنها استفاده شده است. در اینجا دانشجویان میتوانند در مورد زرتشتیگری در طول تاریخ مطالعه کنند اما زرتشتیگری به عنوان یک دین را باید روی نقشه برد و به همین دلیل است که فکر میکنم راههای بروننگارانهتری مانند برگزاری یک نمایشگاه میتواند خیلی موثرباشد.
موضوع مهم، وجود کسانی است که آیین زرتشت را میشناسند؛ کسانی که از ارتباط زرتشتیگری با همه ادیان جهان مطلع هستند. امیدوارم بتوانیم دانشجویان بیشتری را به ادامه تحصیل دراین رشته تشویق کنیم.
چه کسانی برای مطالعه در رشته زرتشتیگری به دانشکده شما مراجعه میکنند؟ ترکیب دانشجویان شما چگونه است؟ آیا در شرایط امروز، تبدیل این رشته به یکی از رشتههای مطرح دانشگاهی امکانپذیر است؟
- درگروه مطالعات ادیان دانشکده «سوآس»، دانشجویانی از انگلیس و دیگر کشورهای جهان داریم که ادیان مختلف را مطالعه میکنند. زرتشت هم یکی از این ادیان است که اتفاقا دربین دانشجویان محبوبیت دارد. به نظرم مشکل دانشجویان امروزی این است که احساس میکنند باید در رشته یا موضوعی تحصیل یا مطالعه کنند که بعد از پایان تحصیلات، به آنها در پیدا کردن شغل مورد نظرشان کمک کند. به همین دلیل است که من علاقهمند به ترویج زرتشتیگری به عنوان یک دین زنده هستم و پیشینه زرتشتیگری و البته نه با تمرکز بیش از حد بر جنبههای تاریخی آن، زیرا در آن صورت از تعداد دانشجویان علاقهمند کاسته خواهد شد.
اندک دانشجویانی میتوانند زندگی علمی خود را با تمرکز بر مطالعات دانشگاهی خود درباره پهلوی و یک دین از دوره باستان بگذرانند.
در پاسخ به این که چرا دانشجویان تحصیل در رشتههای خاصی را به تحصیل در رشتههای دیگر ترجیح میدهند باید گفت که متاسفانه این گونه مطالعات دانشگاهی در مقابله با واقعیتهای اقتصادی و هزینههای زندگی، بازنده میشوند.
آیا برخوردار نبودن زرتشتیگری از زمینه مدرنی که دیگر ادیان از آن بهره میبرند، بخشی از مشکل است؟
- خب، اگر شما موضوعی مانند «درک مردم از کارایی اسلام در حل مشکلات امروزی بشر» را مورد بررسی قرار دهید، متوجه میشوید که افزون براین که خود این موضوع مورد مطالعه قرار گرفته، از طریق برنامههای دیگری همچون مطالعات رسانهای، سیاست و اقتصاد هم به آن پرداخته شده است. به نظرم یکی از راههای کارای جلوه دادن زرتشتیگری در دنیای کنونی، خاطر نشان کردن این نکته به مردم است که آیین زرتشت از آنچنان اهمیتی برخوردار بوده و هست که تا قرن بیست و یکم باقی مانده است.
ما باید به دنبال راههایی برای همکاری با دیگر موسسهها باشیم. باید مدام تلاش کنیم تا تعداد دانشجویان این رشته را افزایش دهیم. در اختیار گذاشتن بورسیههای تحصیلی بسیار مهم است. حرف شما احتمالا درست است که حوزه مطالعات اسلامی از کمکهای مالی سخاوتمندانهای برای پرداخت هزینههای تحصیلی دانشجویان برخوردار است و درنتیجه، دانشجویان بیشتری به تحصیل در زمینههای دینی تشویق میشوند. اگر بورسیههای تحصیلی بیشتری در اختیار دانشجویان علاقهمند به تحصیل در رشتههای مرتبط با زرتشت شناسی قرار گیرد، بدون شک شاهد حضور دانشجویان بیشتری در این رشته خواهیم بود.
«آرش زینی» محقق دانشکده تاریخ در دانشگاه «سنت اندروز» است. زمینههای اصلی تحقیقات او، مطالعه ایران باستان و زرتشتیگرایی، به ویژه تفسیر اوستا در اواخر دوران باستان را شامل میشود.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر میتوانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راهاندازی کنید
ثبت نظر