کمک‌های یک بانوی نیکوکار ایرانی به «مرکز شاهنامه» در کالج پمبروک دانشگاه کمبریج، پژوهشگران را برای دست‌یابی به نسخه‌های مختلف این اثر ادبی یاری خواهد کرد. اهدای کمکی سخاوتمندانه به مبلغ یک میلیون و دویست هزار پوند (معادل دو میلیون دلار) از سوی بیتا دریاباری، ایرانی مقیم آمریکا، این کالج بریتانیایی را قادر می‌سازد تا کارهای پژوهشی خود را در زمینه شاهنامه توسعه بخشد، آرشیوهای خود را به روز نگاه دارد و از پژوهشگران مختلف حمایت کند.
شاهنامه اثر گران‌مایه ابوالقاسم فردوسی که در سده چهارم هجری سروده شده است، با بیش از پنجاه هزار بیت داستان‌های منظوم، از پایه‌های مهم زبان و ادبیات فارسی به شمار می‌آید و سرشار از اسطوره‌ها، افسانه‌ها و بخشی از تاریخ ایران است.
نسخه‌های کهن و شاهنامه‌های مصور
گرچه نسخه اصلی شاهنامه که خود فردوسی نوشته تاکنون به دست نیامده است، اما نسخه‌های خطی و کهن فراوانی از شاهنامه وجود دارد که قدمت برخی از آن‌ها به بیش از دو سده پس از درگذشت او می‌رسد. بیش از سیصد نسخه خطی تاریخ‌دار و در همین حدود نیز نسخه خطی بدون تاریخ از شاهنامه فردوسی تاکنون فهرست شده است که منابع بی‌پایانی برای مطالعه و تطبیق در اختیار پژوهشگران می‌گذارد.
داستان‌های مختلف شاهنامه در طول سده‌ها به قلم هنرمندان و نگارگران بسیاری تصویرسازی شده و شاهنامه‌های مصور فراوانی در کتابخانه‌های مختلف دنیا وجود دارد. در این میان به ویژه نسخه‌هایی که از زمان حکومت ایلخانیان به بعد باقی مانده اهمیت ویژه‌ای در تاریخ هنر ایرانی دارد. از مهمترین شاهنامه‌های مصور برجای مانده میتوان از شاهنامه بایسنغری (که بای-سون-غوری تلفظ می شود) مربوط به سده نهم هجری از کارهای مکتب هنری هرات، شاهنامه‌های مصور عهد تیموری و شاهنامه شاه طهماسبی در دوران صفوی نام برد. هیچ متن فارسی منظوم یا منثور دیگری وجود ندارد که طی سده‌ها به اندازه شاهنامه مصور شده باشد و هنرمندان هر دوره ای مجالس گوناگون آن را به تصویر کشیده باشند. از این رو، نسخه‌های شاهنامه منبعی یکتا و غنی برای بررسی سیر تحول هنرهای تجسمی، نقاشی و کتاب آرایی در فرهنگ ایرانی هستند.
«مرکز شاهنامه» در کالج پمبروک
این مرکز در دانشگاه کمبریج و به سال ۱۹۹۹ به همت چارلز ملویل (Charles Melville)، استاد تاریخ ایران، بنیان‌گذاری شد. «مرکز شاهنامه» دارای آرشیو بزرگی ازتصاویر نسخه‌های خطی شاهنامه مربوط به سده‌های مختلف است. کتابخانه این مرکز نیز منبعی بسیار مهم برای جمع آوری تمام مطالعات و مراجع مربوط به شاهنامه پژوهشی، ادبیات فارسی و هنرهای ایرانی است. مدیریت «مرکز شاهنامه» در حال حاضر بر عهده فیروزه عبدلایوا، استاد و پژوهشگر تاریخ و هنر ایران است.
اکنون با کمک‌های مالی بیتا دریاباری، این مرکز قادر است هزینه کارکنان خود را تامین کند و همچنین کمک‌هزینه‌های پژوهشی در اختیار کسانی بگذارد که برای مطالعه در مباحث شاهنامه به سفر به نقاط مختلف جهان و استفاده از آرشیوهای مختلف نیاز دارند. همچنین حمایت از برگزاری سمینارها و کنفرانس‌ها و انتشار آخرین دستاوردهای پژوهشی در زمینه شاهنامه و ادبیات فارسی به یاری این کمک‌های مالی آسان‌تر انجام خواهد شد.
پروژه شاهنامه، منبعی برای همه
بخش مهم دیگری از این کمک‌‌ها در اختیار وب‌سایت «پروژه شاهنامه» که همین مرکز در کمبریج راه‌اندازی کرده قرار می‌گیرد. «پروژه شاهنامه» قصد دارد کامل‌ترین آرشیو آن‌لاین از نسخه‌های خطی شاهنامه را به همراه تصاویر و نقاشی‌های هر نسخه در اختیار کاربران اینترنت بگذارد. در حال حاضر بیش از ۱۵۰۰ نسخه و همچنین اوراق منفرد از شاهنامه‌های مختلف، به همراه ۱۸۰۰ نقاشی و ۱۲۰۰ تصویر مرتبط دیگر روی این وب‌سایت قرار دارد. وب‌سایت «پروژه شاهنامه» این امکان کم‌نظیر را در اختیار پژوهشگران می‌گذارد تا با استفاده از اینترنت به مقایسه نسخه‌های مختلف و تصاویر و نقاشی‌های آن‌ها با یکدیگر بپردازند؛ امکانی که کار پژوهش را بسیار آسان‌تر می‌کند.
فکر آغاز پروژه شاهنامه در حقیقت بر مبنای کار پژوهشی ادوارد دیویس (Edward Davis) و ژیل نورگرن (Jill Norgren) در دهه هفتاد میلادی شکل گرفته است. این دو پژوهشگر در آن زمان زیر نظر پرفسور اولگ گرابر (Oleg Grabar)، مورخ مشهور هنر، فهرستی مقدماتی از تصاویر و نقاشی‌های موجود از شاهنامه تهیه کردند که شامل پنج‌هزار نقاشی و تصویر بود. با این‌حال تعداد تصاویر و نقاشی‌های موجود از شاهنامه در جهان به تصریح «مرکز شاهنامه» حداقل چهار برابر این فهرست است. دسترسی به چنین حجم عظیمی از منابع تصویری و مطالعه روی آن‌ها خارج از توان هر پژوهشگری است و نیاز به حمایت و ساماندهی از سوی مراکز تحقیقاتی و به کارگیری فن‌آوری‌های جدید دارد. برای پاسخگویی به این نیاز، فکر ایجاد یک آرشیو آن‌لاین که بتواند از هرجای جهان مورد مراجعه علاقه‌مندان قرار بگیرد در مرکز شاهنامه در کالج پمبروک شکل گرفت. هدف نهایی این پروژه، تشویق و ترویج مطالعه روی نقش شاهنامه در تاریخ و فرهنگ ایران و همچنین بررسی ارتباط میان متن شاهنامه و تصاویر و نقاشی‌های آن است.
مشارکت پذیری مرکز شاهنامه
آماده سازی و راه‌اندازی این وب‌سایت در دو مرحله مختلف صورت گرفته است. در مرحله اول، امکانی ایجاد شد تا هر کاربر بتواند فضای اختصاصی خود را داشته باشد و تصاویر مورد مطالعه را به همراه مقالات و یادداشت‌ها در آن ذخیره و روی آن‌ها کار کند. در مرحله بعدی قابلیت دیگری به وب‌سایت اضافه شد که به کاربر این امکان را می‌دهد تا داده‌های خود را به سایت اضافه کند. «مرکز شاهنامه» امیدوار است افزودن این قابلیت، مراکز پژوهشی دیگر را ترغیب کند تا جدیدترین یافته‌های خود را به آرشیو این مرکز اضافه کنند.
به غیر از گردآوری این آرشیو، پروژه شاهنامه تاکنون نشست‌ها، کنفرانس‌ها و کارگاه‌های متعددی در مورد جنبه‌های مختلف شاهنامه و به ویژه تصاویر و نقاشی‌های آن برگزار کرده است. تاکنون دو جلد از مقالات و سخنرانی‌های ارائه شده در این نشست‌ها منتشر شده و مجلد‌های دیگری نیز آماده انتشار است.
پرفسور چارلز ملویل، استاد تاریخ ایران در دانشگاه کمبریج و عضو شورای «موسسه ایران‌شناسی بریتانیا» معتقد است این کمک سخاوتمندانه از جنبه‌های مختلف دارای اهمیت است. در درجه اول با یاری آن میتوان «پروژه شاهنامه» را که از دهه نود میلادی آغاز شده ادامه داد و به این وسیله منبعی غنی و قابل دسترسی برای تمام کسانی که علاقه‌مند به مطالعه روی نقاشی‌ها و مینیاتورهای ایرانی و همچنین هنر تذهیب و کتاب‌آرایی هستند فراهم کرد. این هنرها به طور عمده اوج خود را در تصویرسازی برای شاهنامه می‌یابند. بنابراین، اکنون آینده «پروژه شاهنامه» تا حد بسیار زیادی تضمین شده و میتوان به نقش آن در تقویت آگاهی نسبت به میراث فرهنگی ایران مطمئن بود. از سوی دیگر این حمایت مالی می‌تواند جایگاه کالج پمبروک در دانشگاه کمبریج را به عنوان یک از اصلی‌ترین مراکز مطالعات ایرانی در بریتانیا تثبیت و تقویت کند.
بیتا دریاباری کیست؟
بیتا دریاباری که این کمک دو میلیون دلاری را در اختیار «مرکز شاهنامه» قرار داده یک ثروتمند نیکوکار ایرانی‌ـ آمریکایی است که از پروژه‌های مختلف فرهنگی و بشردوستانه، به ویژه در ارتباط با ایرانیان، حمایت می‌کند. او که اکنون ۴۴ سال دارد در ایران متولد شد و تا سن شانزده سالگی در سرزمین مادری خود زندگی کرد و پس از آن همراه با خانواده‌اش به آمریکا رفت. در دانشگاه به تحصیل علوم کامپیوتری پرداخت و فعالیت‌های حرفه‌ای خود را نخست در زمینه فن‌آوری ارتباطات آغاز کرد. او همچنین همسر سابق امید کردستانی، از مشاوران ارشد شرکت گوگل است. خانم دریاباری نیز همچون امید کردستانی، جزو چهره‌های مطرح در سیلیکون ولی (دره سلیکون)، مرکز مهم شرکت‌های فن‌آوری انفورماتیک در جنوب شرقی سانفرانسیسکو، محسوب می‌شود. خانم دریاباری با شهرت و اعتباری که در زمینه فن‌آوری ارتباطات به دست آورده بود، توجه خود را معطوف به کارهای خیریه و بشردوستانه کرد. از جمله کارهای او ایجاد بنیادی به نام Unique Zan Foundation برای حمایت از حقوق و به ویژه تحصیل زنان در نقاط مختلف جهان، از جمله در آسیای مرکزی و غرب آسیاست.
او با موسسات مختلفی برای ارتقای سطح آموزش زنان افغان نیز همکاری دارد. از دیگر کارهای اش برای حمایت از زنان، کمک به ایجاد مرکزی در کرانه باختری رود اردن برای زنان فلسطینی است. خانم دریاباری پیش‌تر موسسه دیگری با نام «مرکز برابری پارس» برای حمایت از پناهندگان و مهاجران ایرانی در آمریکا تاسیس کرده بود.
بیتا دریاباری پیش از کمک اخیرش به دانشگاه کمبریج، با ایجاد یک موقوفه از برنامه مطالعات شعر و ادبیات فارسی در دانشگاه استنفورد در آمریکا نیز حمایت کرده و مبلغ شش و نیم میلیون دلار در اختیار آن دانشگاه قرار داده بود. علاوه بر این، «جایزه ادبی بیتا» نیز که با حمایت‌های او در سال ۲۰۰۸ بنیان‌گذاری شده هرسال به یک شخصیت هنری و فرهنگی ایرانی اهدا می‌شود. این جایزه تاکنون به افرادی همچون سیمین بهبهانی، گلی ترقی، محمدرضا شجریان، بهرام بیضایی و هوشنگ سیحون تعلق گرفته است و امسال نیز قرار است در مراسمی در روز پانزدهم نوامبر به مهشید امیرشاهی، داستان‌نویس، اهدا شود.
بیتا دریاباری در سال ۲۰۰۹ به موزه بریتانیا و «بنیاد میراث ایران» در برگزاری نمایشگاه «شاه عباس صفوی» در لندن هم کمک کرد. این نمایشگاه یکی از بزرگ‌ترین برنامه‌های موزه بریتانیا در سال‌های اخیر بود که توانست با جمع‌آوری اشیا، تصاویر و اسناد تاریخی، نقش شاه عباس را در بازسازی ایران در سده‌های دهم و یازدهم هجری نشان دهد.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
ثبت نظر